Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.1991, Blaðsíða 2

Bessastaðir í tíð Sveinbjamar Egilssonar. Sveinbjörn Egilsson á fullorðinsárum.
Að slá lífsins\atn
úr hellu lærdómsins
Ræða flutt í Reykjavíkur kirkjugarði, 16. júní, 1946.
tt manna er sem ætt laufblaðanna. Sum-
um laufblöðum feykir vindur til jarðar,
en önnur spretta í blómlegum skógi,
þegar vortíminn kemur. Þessi orð hins
fræga Hippolokkussonar úr Ilionskviðu
í febrúar síðastliðnum
voru liðin 200 ár frá
fæðingu Sveinbjarnar
Egilssonar, rektors
Bessastaðaskóla og síðar
Reykjavíkurskóla, sem
einnig og ekki síður er
minnst fyrir afrek í
þýðingum, þar sem
forngrísku kviðurnar ber
hæst og einnig fyrir
orðabók yfir forníslenzkt
skáldamál.
Eftir SIGURÐ NORDAL
má með nokkurum sanni heimfæra upp á
þá fylkingu nemenda Reykjavíkurskóla frá
sjö áratugum, sem hafa safnazt saman í
dag. Hér eru kynslóðir, sem hafa þegar átt
sér sitt sumar, og aðrar, sem horfa fram á
vortímann. En allar eru þær lauf í einum
skógi, vor aldargamli skóli hefur kallað þær
til þessarar afmælishátíðar, — æskan tekur
þátt í minningunum frá fortíð hans og hin-
ir aldurhnignu í ámaðaróskum um framtíð
hans.
Vér nemum hér staðar við -leiði, þar sem
hvílast jarðneskar leifar fyrsta rektors Hins
lærða skóla í Reykjavík. Sjálfsagt hefði
verið að minnast hans við þetta tækifæri,
hver og hvers konar maður sem hann hefði
verið. En nú höguðu örlögin því svo, að
þessi maður var Sveinbjörn Egilsson. Og
við fá leiði í þessum kirkjugarði verður sagt
í fyllra skilningi: Hann, sem þér leitið, er
ekki hér. — Saga Sveinbjarnar var merki-
leg, meðan hann lifði. Ahrif hans eru virk
á meðal vor enn í dag. Og þau verða von-
andi mikil í íslenzkri þjóðmenningu um lang-
an aldur.
Ef spurt er um, hver Sveinbjörn Egilsson
var, er þess fyrst að geta, að þegar hann
setti Reykjavíkurskóla 1. október 1846,
nýskipaður rektor nýs skóla, átti hann að
baki sér 27 ára kennaraferil á Bessastöðum.
Um Bessastaðaskóla leikur meiri ljómi í
sögu þjóðarinnar en nokkum annan skóla,
sem haldinn hefur verið á íslandi fyrr eða
síðar. Þessi fámenna stofnun bar meðal
annars gæfu til að brautskrá á einum sjö
árum þá Baldvin Einarsson, Tómas Sæ-
mundsson, Jónas Hallgrímsson, Konráð
Gíslason og Brynjólf Pétursson. Þessir menn
og ýmsir aðrir, sem mætti nefna, bjuggu
alla ævi sína að vegarnestinu frá Bessastöð-
um og ekki sízt því, sem Sveinbjörn Egils-
son hafði miðlað þeim. Vér getum ekki
minnzt hans sem rektors án þess að geta
undanfarinnar kennslu hans, — ekki rifjað
upp sögu skólans í Reykjavík án þess að
hugsa um arfínn frá Bessastöðum.
Allir vita, hver atburður þykir mestum
tíðindum sæta frá rektorsárum Sveinbjarn-
ar: Pereatið 1850. Það er mesta andstreymi
í skólastjórn, sem nokkur rektor eða kenn-
ari í Reykjavíkurskóla hefur orðið fyrir,
þótt oftar hafi gefíð á bátinn. Það er greypi-
legt, að þettaskyldi dynja yfír slíkan öðling
og ljúfmenni, svo ástsælan og frábæran
Sveinbjörn á yngri árum.
kennara. En pereatið er einn þeirra at-
burða, sem má hartjia, en vandi er að dæma,
á hvorn aðiljann sem er litið. Og um það
skal ég ekki fjölyrða. Það er horfið í for-
tíðina, þó að saga þess sé geymd í minni.
Hugsum heldur um hitt, hver Sveinbjöm
Egilsson er fyrir nútímann. Af öllum þeim
ágætismönnum, sem hafa starfað í
Reykjavíkurskóla og látið eftir sig, fyrir
utan kennslu sína, mikil verk í þágu mennta
og fræða, ber Sveinbjöm hæst. Lærdómur
hans var víðfaðma, hæfileikar fjölbreyttir,
afrek hans mörg á ýmsum sviðum. Háskóla-
nám hans var guðfræði, og það mun varla
ofmælt, að þær þýðingar nokkurra bóka
heilagrar ritningar, sem hann gerði úr hebr-
esku og grfsku, séu tiginbornustu biblíuþýð-
ingar á íslenzka tungu og miklu ókunnari
en við er unandi. Hins vegar eru þýðingar
Hómerskvæða alkunnar, — þó líklega því
miður oftar nefndar en lesnar. Latína lék
honum svo á tungu, að til hafa verið til
skamms tíma menntamenn meðal stórþjóð-
anna, sem hafa lesið hina latnesku þýðingu
ellefu binda Fornmanna sagna, Scripta hi-
storica Islandomm, vegna þess yndis, sem
þeir höfðu af stílfegurð hennar og orð-
kynngi. Lexicon poeticum er að verðleikum
talið einstakt afreksverk í norrænum og
íslenzkum fræðum, furðulegt Grettistak,
þegar gætt er allra erfiðleika. Og miklu
fleira mætti telja, semi Sveinbjörn vann fyr-
ir íslenzk fræði og rutt hefur braut fyrir
alla menn, sem hafa stundað þau síðan.
Danskur maður, sem hitti Sveinbjörn
Egilsson í Kaupmannahöfn 1845 og vissi,
að hann var ágætt latínuskáld, sagði við
hann, að hann mundi víst kunna að tala
mörg tungumál. Sveinbjörn svaraði: „Eg
kann ekki að tala nema íslenzku." í þessu
svari er mikið yfirlætisleysi og þó nokkur
metnaður. Hann gaf í skyn, að sér þætti
lítils vert um allan lærdóm sinn í erlendum
tungum hjá því að kunna móðurmál sitt.
Þar gat hann líka hiklaust úr flokki talað.
Hvað verður Sveinbjörn Egilsson fram-
tíðinni? Verður hann ekki einmitt maðurinn,
sem kunni að tala íslenzku, heldur áfram
að tala íslenzku við óbornar kynslóðir?
Frægur fyrir margt annað, lifandi fyrir
þetta, — fyrir nokkur kvæði sín og vísur,
þótt hann gæfi sér ekki tíma til að leggja
þá rækt við skáldgáfu sína, sem hún átti
skilið, — fyrir þýðingar sínar, framar öllum
Odysseifskviðu og Ilionskviðu á óbundið
mál, — ef til vill fullkomnustu þýðingar
þessara öndvegisrita heimsbókmenntanna,
sem til eru á nokkura tungu, — meistara-
verk íslenzkrar orðlistar, sem aldrei geta
bliknað.
Jón Árnason hefur það eftir kunnugum
manni, að næmi og minni Sveinbjamar á
yngri árum hafi verið í góðu meðallagi,
skarpleiki og greind í betra lagi. Þetta pund
sitt hefur hann þá ávaxtað af slíkri ástund-
un og skapfestu, að fæst gáfnaljón munu
öfundsverð af að standa við hlið hans fyrir
dómstóli skapara síns. En síðan er við bætt,
„að það, sem heitir smekkur (hafí verið) í
bezta lagi, því að hann fann svo vel og fljótt
það tilhlýðilega".
Sannarlega hefur Sveinbjörn notið bæði
lærdóms síns og skarpleiks, þegar hann rit-
aði íslenzkt mál. En það var samt smekk-
vísi hans og listnæmi, sem gerðu honum
þetta arðbært til snilldarverka. Honum
auðnaðist á sínu sviði hið sama sem Jóni
Sigurðssyni á sínu; að slá lífsins vatn úr
hellu lærdómsins, skapa framtíð með for-
tíðina að bakhjalli.
Hvað er hlutverk lærðra skóla eða
menntaskóla? Ekki að búa menn „undir
lífið“ í þeim skilningi, að þeir verði undir-
lægjur hverrar tízku, sem lýsir því yfir í
þann og þann svipinn, að hún sé eina lífíð,
— heldur að gefa þeim jafnvægi vits,
smekks, þekkingar og skapfestu til að kjósa
og hafna rétt, þegar þeir koma út í iðu
samtíðarinnar. Til þess á meðal annars að
kenna þeim humaniora, sagnfræði og klass-
iskar menntir, hvort sem eru suðrænar eða
norrænar, frá fyrri eða síðari öldum. Það á
að vera aðalsmark stúdenta að vita um hið
dýrmætasta í menningararfi liðinna tíma
og varðveita samhengið við það með allri
þjóðinni. Hver kynslóð er að vísu nýtt lauf
á stofninum, hver kynslóð reisir að ein-
hveiju leyti nýtt hús á eldra grunni. En
giftusamlegt jafnvægi er í því fólgið að vera
í senn lauf á stofninum og færa honum
meira gróðrarmagn, — að reisa hús sitt á
bjargi, en ekki sandi, og úr ósviknum efni-
viði, sem kemur framtíðinni að notum.
Ræktarsemi og frumleikur þurfa að haldast
í hendur, — svo að ræktarsemin verði ekki
að andlegum dofa, frumleikurinn ekki sinu-
eldur og hégómafálm. Það virðist vera meira
en tilviljun, það hlýtur jafnan að setja
Reykjavíkurskóla mark, að fyrsti rektor
hans skyldi vera svo skýrt dæmi um heill-
aríka ávexti klassískrar menntunar í gró-
andi þjóðlífi. Sveinbjöm verður alltaf ljóm-
andi tákn uppeldis af því tagi, sem skólinn
á að kosta kapps um. Þegar slíks manns
er minnzt, verður það líka eggjun. Það var
lærisveinn hans, sem kvað:
Traustir skulu homsteinar
hárra sala,
í kili skal kjörviður.
Þegar vér blessum minningu Sveinbjarnar
Egilssonar, óskum vér um leið vorum gamla
og unga skóla, hinni íslenzku þjóð og þjóðfé-
lagi, að segl verði undin hátt til djarfrar
ferðar, en þess verði líka alltaf gætt, að
kjölfesta sé í réttu hlutfalli við seglin, bæði
í menntun og öllum athöfnum. Skólinn hef-
ur, að minnsta kosti um sinn, varpað fyrir
borð allmiklu af þeirri kjölfestu fornmennta,'
sem hann hafði í upphafí. Um það er ekki
að sakast, ef önnur jafnhöfug kemur í henn-
ar stað. Sveinbjörn Egilsson mundi ef til
vill, ef hann væri nú á rneðal vor, geta
sætt sig við skóla án grísku og með litla
latfnu. En hann mundi þá brýna þvf fastar
fyrir oss, að ekki mætti minna vera en vér
kynnum að tala isienzku, bæði meðal sjálfra
vor og í dýpra skilningi við hvem þann er-
lendan mann og erlenda þjóð, sem vér eigum
við að skipta.
Höfundur var prófessor við Háskóla íslands.