Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.1991, Blaðsíða 4

cr:Jíi\_i il '3) 'ViT: livvl
,Sonr Kolbeins sitt,
suerd reyndi fritt
nnálar fyrri tíma voru þeirra tíma aðferð til
að varðveita atburði sem annálsritara þóttu
þess verðir að geymast. Þeir leituðu víða fanga
þessir fréttastjórar fortíðarinnar og frétta-
mönnum voru mislagðar hendur rétt eins og
Þorsteinn Kolbeinsson fylgdi óheimulu ráði, takandi sér til lags Guðrúnu Illuga-
dóttur.... fóru þau svo opinberliga með sínu ráði að hann lagði hana í sæng hjá
sér sem sína 'eiginkonu...
Flateyjarannáll sem
ritaður var fyrir
stórbóndann Jón
Hákonarson í Víði-
dalstungu er ein
traustasta heimildin sem
til er í dag um stór-
viðburði 14. aldar. Ann-
álsritarinn hefur haft sína
fréttamenn víða um land.
Eftir HRAFNKEL
JÓNSSON
gerist í dag.
Flateyjarannáll sem ritaður var fyrir stór-
bóndnn Jón Hákonarson í Víðidalstungu er
ein traustasta heimildin sem til er í dag um
stóratburði 14. aldar. Annálsritarinn hefur
haft sína fréttamenn víða um land.
Það er 9. júlí 1361 sem fréttaritarinn,
sem við vitum það eitt um að hét Snjólfur
og var a.m.k. þann dag staddur á Grund í
Eyjafirði, sest niður og semur sinn frétta-
pistil, það hafa orðið hrikalegir atburðir á
höfuðbólinu Grund og það dugar ekki minna
en festa atburðinn í ljóð.
Annálsritarinn húnvetnski fær skilmerki-
lega frásögn í hendur, Snjólfur lýsir fram-
göngu mannanna sem bárust á banaspjót
af hreinskilni og hlutleysi, sumir sýna hug-
rekki, „framganga þeirra er lofuð“.‘
Smidr vardiz vel
feck virdum hel
hans brandrinn breidr
þa er bardizst reidr.
Það er hirðstjórinn Smiður Andrésson
sem fær þessa lýsingu, hann er hér í sinni
hinstu för, fellur fyrir þijóskum Norðlend-
ingum sem hann hafði ætlað sér að beygja
undir aga konungsvaldsins.
En framganga allra úr fylgdarliði hans
er ekki jafn vaskleg, þarna er Jón skráveifa
Guttormsson sem verið hefur lögmaður og
hirðstjóri en hefur jafnframt unnið sér það
til „frægðar" að hafa verið dæmdur á kon-
ungsmiskunn vegna óhæfuverka á Hjalt-
landi. Framganga Jóns í þessu hildarleik er
í samræmi við lífshlaup hans annað. Og
Snjólfur kveður:
Jonn skreiddiz skiott
skraveifa hliott
kamars eygat vt
vid æma sút.
su en liota leid
leitz virdum greid
þeim er fylgdi þann
þreklausa mann.
Þeir Jón og Smiður eru samheijar á þess-
um fundi og báðir falla þeir þótt við misjafn-
an orðstír sé.
En Snjólfur hefur augun á fleirum, þama
eru í fjandmannahópi þeirra menn ættaðir
úr Norðurlandi þótt þeir hafi að líkindum
búið sunnan heiða um nokkurt skeið, þeir
eru hér í hefndarför og framgangan er vask-
leg.
Sonr Kolbeins sitt
suerd reyndi fritt
vard Þorsteins vigr
vel long og digr
med huerri hann
hugarprydi vann.
Hver var þessi hugprúði sverðberi, eða
eru þeir kannski tveir, Kolbeinsson og Þor-
steinn?
Eg tel að hér sé um einn mann að ræða,
Þorstein Kolbeinsson. Ef litið er á vísur
Snjólfs þá fjallar hver vísa um einn mann.
Eins og fyrr var getið þá er kveðið um
Smið Andrésson og Jón skráveifu Guttorms-
son, auk þeirra er ort um Orm Snorrason
og Kilpur sem gæti hafa verið útlendur
fylgdarmaður Smiðs ef nafnið er þá ekki
misritað. Ég tel eðlilegt að í vísunni um
Kolbeinsson sé á sama hátt verið að fjalla
um einn mann.
Þessi kenning fær síðan góðan stuðning
þegar þess er gætt að Þorsteinn Kolbeins-
son er þekktur frá þessum tíma. Hann hef-
ur að vísu verið hniginn að aldri, tæpast
yngri en sextugur.
Það er 1326 sem Þorsteins Kolbeinssonar
er fyrst getið í sögu Laurentiusar Hólabisk-
upsJ Þar segir:
„I þann tíma bjó Þorsteinn Kolbeinsson
bróðir Benedikts, á Holtastöðum í Langa-
dal. Var frú Guðrún Þorsteinsdóttir móðir
hans ok þeira bræðra. Þorsteinn var þá
ókvæntr. Fylgdi hann þá óheimulu ráði,
takandi sér til lags Guðrúnu Illugadóttur.
Vóru þeir Þorsteinn ok Þórðr Loftsson, er
kallaðr var, fermenningar at frændsemi.
Var þetta samlag þeira opinbert með barn-
getnaði. Fóru þau svo opinberliga með sínu
ráði, at hann lagði hana í sæng hjá sér sem
sína eiginkonu."
Ástarsaga Þorsteins á Holtastöðum og
Guðrúnar Illugadóttur er stutt og fyrst og
fremst birt til að sýna stjórnsemi Laurent-
iusar biskups. Sagan segir frá því að biskup-
inn veitti þeim Þorsteini og Guðrúnu áminn-
ingar án þess að þau hirtu um, en að lokum
beitti biskup hræðilegasta vopni kaþólsku
kirkjunnar, bannsetningunni.
Sagan segir: „Svo sem hann (Þorsteinn)
var kominn undir borð á Holtastöðum, leit
hann niðr í gaupnir sér, ok sem hann leit
upp, talaði hann: „Vita þykkjumst ek nú,
Guðrún,“ sagði hann, „at byskup á Hólum
hefir harða yfirsöngva yfir okkr í dag. Vil
ek ekki aðra menn veija í vandræðum með
mér, ok skuluð þér allir,“ sagði hann, ta-
landi til fólksins, „eta hér inni, en ek mun
rýma.““
Skömmu eftir þetta gengu þau til sætta
við biskup og skildu samvistir.
Þorsteinn var sonur Kolbeins Auðkýlings
Bjarnasonar, Kolbeinn var herraður af Há-
koni hálegg Noregskonungi 1301. Kona
Kolbeins móðir Þorsteins var Guðrún Þor-
steinsdóttir, dóttir Þorsteins Halldórssonar
á Stórólfshvoli og Ingigerðar Filipusdóttur
Sæmundssonar.
Ástkona Þorsteins Kolbeinssonar, Guðrún
Illugadóttir hefur verið dóttir Illuga Gunn-
arssonar frá Geitaskarði en Illugi var einn
af höfðingjum Húnvetninga sem sóru Há-
koni gamla skatt á alþingi 1262.3 Bróðir
Guðrúnar hefur verið séra Þorsteinn Illuga-
son sem kallaður var Skarðsteinn og var í
röð helstu klerka norðanlands á fyrri hluta
14. aldar.* Þórður Loftsson sem verið hafði
maður Guðrúnar Illugadóttur er ekki að
öðru kunnur en því. Þórður var fjórmenning-
ur við Þorstein Kolbeinsson. Eg hefi látið
mér detta í hug að hann hafi verið sonur
Lofts riddara Hálfdánarsonar á Grund í
Eyjafirði og að við hann sé átt í Grundarmál-
daga Auðunar biskups rauða þar sem segir:5
„cc er Jón bonde gaf epter þord brodur
sinn“.
Þorsteinn á Holtastöðum og Þórður Lofts-
son hefðu reyndar verið að þriðja og fjórða
frá Sæmundi Jónssyni í Odda á þennan veg.
Sæmundur Jónsson í Odda
Filipus á Stórólfshvoli Hálfdán á Keldum
Ingigerður á Stórólfshvoli Loftur á Grund
Guðrún Þorsteinsd. á Auðkúlu Þórður Loftsson
Þorsteinn á Holtastöðum .
Hórdómsbrot voru dijúg tekjulind fyrir
kirkjuna og svo reyndist einnig með afbrot
Þorsteins á Holtastöðum, i Laurentiusar
sögu segir:6
„Svo ok eigi síðr skipaði herra Lauretius
vanhagafé því, sem féll í stærrum málum
til prestaspítalans (Á Kvíabekk í Ólafsfirði),
sem var af Benedikt Kolbeinssyni ok Þor-
steini bróður hans, ok öðrum ríkismönnum,
sem brotligir urðu á þungum skriftum."
Með þessu skilur þó ekki alveg á milli
Þorsteins og Hólakirkju. Það sem hans get-
ur í skjölum er allt viðvíkjandi eign á rekum
norður á Skaga og viðskipta við Hólakirkju
þar að lútandi. Til er forn skrá um hvals-
skipti í Víkum á Skaga, hún er talin frá
1320 en er að minni hyggju a.m.k. áratug
yngri, þar segir m.a.:!
„Þetta ero hualskipti j uijkum fyrir aust-
an fram a skaga fyrst skal skipta j þria
stadi. eigu uijkalond halfan þridiung þar a
þoruardr þridiung j reka skipti. enn halfan
eigu benedicht oc þorsteinn oc a þoruardr
þar j fiordung."
4. janúar 1343 eru staddir á Hjaltabakka
nokkrir menn sem votta að Benedikt Kol-
beinsson og Kolbeinn son hans seldu Reynis-
nesstað jafnmikla reka sem Þorsteinn Kol-
beinsson seldi Egli biskup á Holum. 8Það
er loks á Þverá í Skagafirði þann 28. mjars
13469 að gert er jarðakaupabréf á milli
Orms Hólabiskups og Þorsteins Kolbeins-
sonar, að Þorsteinn lætur biskup fá Enni í
Refasveit með veiði í Blöndu fyrir Tungunes
á Ásum.
Annað sem snertir Þorstein Kolbeinsson
og birt er í skjölum er allt viðvíkjandi þeim
viðskiptum sem áður er vitnað til.10
Hér lýkur því sem finnst í heimildum um
Þorstein Kolbeinsson og við erum stödd eins
og í upphfí, þar sem við sjáum með augum
Snjólfs fréttamanns hvar aldurhniginn mað-
ur sveiflar löngu og digru sverði í skálanum
á Grund í Eyjafirði. Hvað rekur þennan
mann hingað? Hvers vegna situr hann ekki
að búi sínu og lætur fara vel um sig eins
og aldurhnignum stórbændum sæmir? Hér
verður að láta getspekina ráða því nú brást
Snjólfur.
Víkur nú að Smið Andréssyni og athöfn-
un hans. Einar Bjarnason prófessor ritaði
grein í Sögu árg. 1974." Þar gerir hann