Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.1991, Blaðsíða 2

Vald dulvit-
undarinnar
Kveikjan að rannsóknum og skrifum C.G. Jungs
eru skilin milli upplýsingarstefnu og skynsem-
ishyggju frönsku heimspekinganna annars
vegar og réttlætingarkröfu þýsku rómantíker-
anna um hlutgengi tilfinninga, næturóra og
Um CARL GUSTAV JUNG
og kenningar hans
Carl Gustav Jung
Samkvæmt kenningum
Jungs er einstaklingurinn
eini raunveruleikinn.
hver og einn skynjar og
skilur umhverfið á sinn
hátt. Hver einstaklingur
er sérstæður. Því meir
sem við fjarlægjum hinn
einstaka og hópgerum
hann, því meira
Qarlægjumst við
raunveruleikann.
eftir
SIGURLAUG
BRYNLEIFSSON
draums sem aflvaka allra lista hins vegar.
Kaldur franskur ,jkartismi“ gegn uppsprett-
um þjóðdjúpsins. I bókmenntum birtastþessi
skil gleggst í franskri klassík og kenningum
franskra heimspekinga 18. aldar og einnig
í skoðunum Goethes og Kants og hins vegar
í kenningum Hamans, Herders og Tiecks
um ágæti eigin þjóðar ogtungu. Öll atburða-
rás 19. og 20. aldar í heimsmynd og stjórn-
málum á sér uppsprettu í þessum skilum á
18. öld. Upplýsing, skynsemi og hins vegar
„Stiirm und Drang“ og rómantík, meðvitund
og rökhyggja og dulvitund og draumar.
Enginn sálfræðingur hefur gert sér jafn
glögga mynd af valdi dulvitundarinnar og
C.G. Jung og starf hans miðaði að því að
gera sér grein fyrir þessu valdi og gera það
meðvitað.
Hann skrifar í formála að ævisögu sinni:
„Líf mitt er saga sjálfsvitundar, sem leitast
við að glöggva sig á eigin djúpum og upp-
runa í dulvitundinni... Vísindalegt orðfæri
dugar ekki til þess að lýsa þessu ferli, þar
sem ég get ekki litið á sjálfan mig sem vís-
indalegt viðfangsefni. Því sem við erum og
því sem maðurinn er „sub specie aeternit-
atis“, frá sjónarhomi eilífðarinnar, verður
aðeins komið til skila með táknmáli mýtunn-
ar. Mýtan er persónulegri og er nær lifandi
lífi en útskýringar vísindanna, sem hljóta
alltaf að miða við vissan staðal eða meðal-
tal. Því verða niðurstöður slíkra aðferða
alltaf fjarri lagi og marklausar um hvern
einstakling, fjölbreytileiki hvers einstaklings
er slíkur að hann verður ekki mældur né
veginn. Ég hef því tekist á hendur að koma
minni mýtu til skila, mínu ævintýri, mínum
sannleika..."
Samkvæmt grunnkenningum Jungs er
einstaklingurinn eini raunveruleikinn, hvert
og einn skynjar og skilur umhverfið á sinn
hátt. Hver einstaklingur er sérstæður. Því
meir sem við fjarlægjum hinn einstaka og
hópgerum hann, því meira farlægjumst við
raunveruleikann. Ofstæðar hugmyndir um
„homo sapiens" leiða til villuráfs. Nú á dög-
um eins og fyrir 30 árum (Jung lést 1961,
fæddist 1875) eru tímar örra breytinga og
því var og er brýn nauðsyn á að vita sem
mest um einstaklinginn sem slíkan, hvað
ræður gerðum hans, hvert hann stefnir. Til
þess að svo megi verða „þarf að líta á at-
burðarásina í réttu samhengi, við verðum
að skilja fortíðina ekki síður en nútímann.
Þessvegna er svo þýðingarmikið að skilja
mýturnar og táknin ...“
Og mýtur og tákn eiga sér bólstað í dul-
vitundinni og í draumheimum. Draumurinn,
samkvæmt kenningum Jungs, er: „að
draumurinn er raunverulegur og persónu-
legur, hann er þáttur einstaklingsbundinnar
dulvitundar." Draumtáknin verða aðeins
meðtekin af þeim, sem dreymir. Almennar
ráðningar eru útilokaðar og hugmyndir um
draum sem dulmálstexta, sem ráða megi
með því að fletta upp í dulmálslyklum eru
fjarstæða samkvæmt hugmyndum Jungs
um drauminn sem tjáningu afla persónulegr-
ar dulvitundar. Draumurinn er jafn raunver-
ulegur og önnur sálræn fyrirbrigði.
Jung skrifar um afstöðu kirkjunnar (kaþ-
ólsku) til drauma. Kirkjan virðist telja, að
til séu draumar „sendir“ af Guði sbr. „somn-
ia a Deo missa", en án þess að kaþólskir
guðfræðingar geri minnstu tilraun til að
skilja drauma. Skilningur mótmælenda er
enginn á þessu mennska fyrirbrigði, þótt
báðar kirkjudeildir tali um rödd Guðs „vox
Dei“ þá telja báðar sig þess umkomnar að
afneita því að Guð geti láti í ljós vilja sinn
í draumum.
Viðhorf Jungs til þekkingarleitar manns-
ins er viðhorf þess sem veit, að því meira
sem hann veit, því minna veit hann. Skoðun
hans er samskonar og kemur fram í Fyrra
Korintubréfí Páls postula 13.9: „Því að
þekking vor er í molum og spádómur vor er
í molum.“ Maðurinn getur aldrei skynjað
neitt fullkomlega né skilið. Hann getur,
Öfl undirdjúpanna
yfirþyrma alla
mannlega skyn-
semi, byltingin
hefst, sem hrífur
alla með og kyndir
undir neikvæðustu
hvatir mennsks eðl-
is.
séð, heyrt, snert og bragðað, allt þetta
markast af skarpleika skilningarvita og
skynjunar. Þær takmarkanir, sem markast
af skynjun hvers og eins, takmarkar næmi
hans á umhverfíð. Hann getur náð frekari
þekkingu með tækjum, en fullkomin þekking
á ytri fyrirbrigðum verður alltaf takmörkuð.
Með því að skynja og síðan skilja fyrirbrigð-
in eru þau orðin huglæg, meðvituð.
Atferlissálfræðingar telja að maðurinn sé
fæddur sem óskrifað blað, tómur, og sé síð-
an mótaður af umhverfinu og þeim móttöku-
skilyrðum sem eru meðfædd og að hann
verði síðan meðvitaður um eigin reynslu.
Freud lagði höfuðáherslu á hvatirnar og
stöðugan feluleik og dulvitund, sem var
takmörkuð miðað við kenningar Jungs um
dulvitundina. Talið er, að einstaklingsbundin
meðvitund hafi mótast á löngum tíma, smátt
og smátt losnaði um ofurvald hópvitundar-
innar, sem stjórnar viðbrögðum hjarðdýrsins
og e.t.v. hefur það tekið árþúsundir fyrir
einstaklinginn að verða meðvitaður um eig-
in sérleika. Þá fylgdu honum erfð tákn og
mýtur, sem áttu sér upphaf í dulvitundinni,
sem hann réði ekki við og skynjaði ekki
meðvitað. Þessar ómeðvituðu erfðir nefnir
Jung o.fl. dulvitund. Þessvegna skrifar Jung
„að sál mannsins er hluti náttúrunnar, við
vitum í rauninni ekkert um hvað er sál,
getum aðeins álitið eitthvað, markað undar-
leg viðbrögð, Sem við reynum að fínna
ástæðumar fyrir“. Starf Jungs var að gera
dulvitundina meðvitaða, og þar með opnað-
ist honum heimur þar sem forsendur
mennskra viðbragða eiga sitt upphaf. í þeim
heimum gildir táknmálið, mýturnar.
Kenningar Jungs um sameiginlega dulvit-
und, vöktu upp gagnrýni margra sálfræð-
inga. Þeir hálfsættu sig við víðfeðmari skiln-
ing Jungs á dulvitundinni en kom fram í
kenningum Freuds, en neituðu kenningun-
um um sameiginlega undirvitund.
Jung telur að arktýpu-tákn séu öllum
mönnum sameiginleg og þegar hrikaleg
umbrot gjósa upp og fara sem eldur í sinu
um alla heimsbyggðinga, sé kveikjan gos
úr djúpunum, sem menn standi berskjaldað-
ir fyrir og hrífist af. Oft eru þessar breyting-
ar taldar stafa af ytri ástæðum, samfélags-
legum eða pólitískum, en grunnur þeirra
er, samkvæmt Jungs, upphleðsla niður-
bældra hvata í einu samfélagi, sem getur
orskað skyndilegt gos, sem ákveðnir ein-
staklingar skynja og nota í pólitískum til-
gangi, stundum trúarlegum tilgangi.
Hugmyndir og hugsjónir dreifast með
ofsahraða um mannheima og hljómgrunnur
þeirra skapast af afli, sem á sér uppsprettu
í sameiginlegri dulvitund, en ekki í áróðurs-
tækni eða hugsjónaboðun þeirra sem skynja
hvað er að gerast. Þannig skýrir Jung fjölda-
móðursýki eða sefasýki sem oft grípur um
sig. Dæmi sem hann tekur m.a., er uppkoma
nasismáns í Þýskalandi, útópíur kommún-
ismans og allar þær hugmyndir sem telja
að unnt sé að móta fullkomin samfélög
mannanna, þar sem öll átök hverfa og öll
neikvæð einkpnni eru úr sögunni.
Þessi öfl undirdjúpanna yfirþyrma alla
mannlega skynsemi og raunsæi, byltingin
hefst, sem hrífur alla með og kyndir undir
neikvæðustu hvatir mennsks eðlis. Tuttug-
asta öldin á ótal dæmi um þessháttar sefa-
sýki. Fjöldahreyfingar og tíska eru af svip-
uðum toga, hópefli í ýmsum myndum kem-
ur þar til, oft undir merkjum hugsjónabar-
áttu fyrir jafnrétti og frelsi.
I formála Aniela Jaffé að ævisögu Jungs
eru þetta einkunnarorðin: „Hann horfði á
eigin sál gegnum sjónauka. Það sem virtist
vera óskapnaður sá hann og færði öðrum
sem glæsilega festingu og hann opnaði
meðvitundinni heima innan heimanna," Ur
dagbókum Coleridges.
Tákn dulvitundarinnar „tala“ í draumum
og dulvitundin er samkvæmt þessum kenn-
ingum þýðingarmeiri og meiri örlagavaldur
en meðvitundin. Rannsóknir Jungs á tákn-
unum þýddu í rauninni rannsóknir á öllum
viðbrögðum sálarlífsins. Rit hans spanna
því víð svið, ekki aðeins sálarfræði, heldur
einnig sögu, listir, skáldskap, alkemíu og
guðfræði. Jung leitast við að skýra uppruna
þess sem gerir manninn frábrugðinn dýra-
ríkinu. Hann talar í verkum sínum um Guðs-
ímyndina, eða Guðsmyndina og meðal kunn-
ustu verka hans um þau efni er: „Svar við
Job“ og „Sálfræði og trúarbrögð". Viðhorf
hans til kristninnar, eins og það birtist í
„Svari við Job“ vakti mikla gagnrýni guð-
fræðinga, sem stafaði af því m.a. að þeir
skildu Jobsbók sínum skilningi og neituðu
að samþykkja viðhorf Jungs. „Libido" hug-(
takið eins og Jung notar það er mjög frá'
brugðið upphaflegu hugtaki Freuds, en þar
þýðir hugtakið kynhvöt. Jung notaði það í
merkingunni lífshvöt og þar birtist ekki síst
munurinn á hugmyndum Jungs og Freuds.
„Extrovert" og „introvert“ úthverfur og inn-
hverfur og „arktýpa" eru jungísk hugtök.
Rit hans um manngerðir er lykilrit um það
efni og í ritum um „arktýpur“ fjallar hann
um grunninn að lykilkenningum sínum um
meginsýmbólin, grunnmyndir dulvitund-
arinnar.
Heildarverk Jungs hafa verið gefin út á
mörgum tungum. Nýjasta útgáfan er gefin
út af Walter-Verlag í Sviss í 20 bindum.
Styttri útgáfa er nýkomin út hjá dtv í ellefu
bindum. Enskar útgáfur voru gefnar út af
Princeton og Bollingen-stofnuninni og
Routledge and Kegan Paul á Englandi.
Útgáfa dtv inniheldur meginverk Jungs,
gefin út af Lorenz Jung.
Ævisaga Jungs hefur sérstöðu í verkum
hans. Hann var lengr efins um hvort hann
ætti að takast verkið á hendur, en í lokin
samþykkti hann útgáfuna. Jung leit á sig
sem lækni og sálfræðing og verk hans eru
skrifuð á þeim forsendum. Um ævisöguna
gegnir öðru máli, þar ræðir hann um sjálfan
sig og hann er mjög tregur til að ræða um
annað fólk. Eins og Jung skrifar í formála
er þetta saga „hans ævintýris" og það ævin-
týri gerðist innra með honum. Eitt er sér-
stætt við þessa sögu, en það er umfjöllun
hans um Guð, sem hann ræðir hér um beint,
en ekki sem Guðsímynd. Á síðustu misserum
serh Jung lifði átti BBG — Breska útvarpið
— viðtal við hann og þá var hann spurður
„Hvort hann héldi að Guð væri til?“ Svarið
kom „ég held það ekki, ég veit það“. Það
er þessi afstaða sem kemur fram í ævisög-
unni. Síðasti kaflinn er nokkurskonar upp-
gjör við eigin verk og sjálf. „Því minna sem
ég veit um sjálfan mig, því meiri skyldleika
finn ég við fyrirbærin, plöntur, dýr, ský,
dag og nótt og það sem er eilíft í mannin-
um. Fjörrunin sem aðskildi mig frá heimin-
um hefur nú tekið sér ból í sjálfum mér og
hefur mótað óvæntan ókunnugleika við
sjálfan mig“.
C.G. Jung: Erinnerungen, Traume, Gedanken.
Aufgezeichnet und herausgegeben von Aniela Jaffé.
Walter-Verlag 1990.
C.G. Jung. Taschenbuch Ausgabe in elf Harnlen.
Herausgegeben von Lorenz Jung auf die Grundlage
„Gesammelte Werke“. dtv. 190-1991.
Höfundur er rithöfundur.
2