Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.1991, Blaðsíða 5

HJALMAR GULDBERG
Sýnishorn úr raddskrá: Island Overture op. 9.
vaða ofan í sig. Hann var hreinskiftinn
og flutti mál sitt skýrt og skorinort. Það
var enn verr séð í denntíð, heldur en nú,
hér í Reykjavík. Og séu menn hreinskiln-
ir, en ekki pukrarar eða baktjaldamakkar-
ar, er gjarnan sagt að þeir séu „erfiðir“.
Jón var ekki erfiður maður. Hann var
mjög klár og glöggur, mjögframsýnn eins
og allt hans mikla félagsmálastarf ber vitni
um. Og skoðanir hans voru ætíð mjög
fastmótaðar. Og hann var skemmtilegur
maður, kunni sig vel í samkvæmum — var
heimsmaður. Hann kunni vel að meta góð-
an mat og göfug vín, ef svo bar undir.
Hann var veitull og elskulegur ígarð yngri
starfsbræðra sinna hér heima. Ekki held
ég að hann hafi haft ýkja mikinn áhuga
á því sem við vorum að gera. En núna
skil ég, að hann var upptekinn við að Ijúka
við lífsverk sitt. Hann einn vissi hvað hann
hafði nauman tíma.
Jón Leifs og Páll ísólfsson voru and-
stæðir pólar í íslensku tónlistarlífi. Þeir
þekktust vel, stunduðu saman nám íLeipz-
ig, Páll í orgelleik en Jón í tónsmíðum og
hljómsveitarstjórn. Að námi loknu kom
Páll heim og hóf sitt mikla brautryðjanda-
og uppbyggingarstarf, en Jón starfaði að
mestu í Þýskalandi. Þeir höfðu gjörólíkar
skoðanir á tónlist enda voru þeir mjög
ólíkir menn. Ég held að þeir hafi verið
báðir mjög metnaðargjarnir, hvor á sinn
hátt. Þeir elduðu grátt silfur alla tíð. Það
var mikill skaði fyrir okkar þjóð, því þeir
hefðu fengið miklu áorkað hefðu þeir unn'
ið saman. En það er ekki að sökum að
spyija, þegar sundurlyndisfjandinn hleyp-
ur í íslendinga.
Páll var bráðflínkur tónlistarmaður og
fjölhæfur. Hann hafði notið hinnar bestu
menntunar hins þýska kantors, með hefð-
bundnu sniði. Hann var afburða orgelleik-
ari og verk Bachs voru jafnan þungamiðj-
an í efnisskrám hans. Hann var Iiðtækur
píanisti, kór- og hljómsveitarstjóri. Hann
bar mikla virðingu fyrir starfi sínu, var
einstaklega samviskusamur embættismað-
ur, og samfléttaði mikla tónlist guðsþjón-
ustum í Dómkirkjunni.
Páll var sjálfkjörinn forustumaður tón-
listar- og tónlistaráhugamanna hér. Hann
var lengst af dómorganisti — með miklu
og glæsilegu tónleikahaldi — skólastjóri
Tónlistarskólans, hvatamaður allra framf-
ara í tónlist í hálfa öld og tónlistarstjóri
Ríkisútvarpsins. Hann kenndi, öðrum
fremur, íslendingum að meta æðri tónlist
og lét ekkert á sig fá þó ýmsir bölsótuð-
ust yfir „sinfóníum “ og „fúgum “ og heimt-
uðu sína harmónikkumúsik í útvarpinu
sínkt og heilagt. Páll hafði ótvíræða tón-
smíðahæfileika, það sannar Passacaglían
mikla fyrir orgel sem hann samdi ungur
maður.
En hann ræktaði ekki þennan hæfileika
sinn sem skyldi. Til þess var hann of fé-
lagslyndur, dreifði kröftum sínum um of,
garfaði í of mörgu samtímis, sem eflaust
hefur verið nauðsynlegt fyrir tónlistarlíf
okkar. Páll var ekki maður einverunnar,
en hún er oftast forsenda sköpunargáfu.
Hann vildi vera sólarmegin ílífinu ognjóta
viðurkenningar umfram allt. Mér fannst
hann stundum vera gæludýr þjóðfélagsins
og eftirlæti, og ég held hann hafi kunnað
vel að meta það. Og tónlistarsmekkur
hans var fremur íhaldssamur, „gömlu
meistaramir" nægðu honum. Mér finnast
bestu tónsmíðarnar vera litlu lögin hans,
til að mynda tónlistin við GuIIna hliðið
eftir Davíð Stefánsson. — Ég beið þín lengi,
lengi, mín liljan fríð og Maríuvísan. Það
er slegið á strengi eilífrar þjóðvísu, á sann-
an og upprunalegan hátt, samruni Ijóðs
og lags er fullkomin. En frumleg og átaka-
mikil er þessi tónlist ekki og hún markar
ekki tímamót.
Páll gerði tvær prýðilegar samtalsbækur
með Matthíasi Johannessen, skáldi og rit-
stjóra, sem bera vitni hámenntuðum og
kúltíveruðum húmanista og listamanni.
Hann minnist ótrúlega lítið á Jón Leifs,
og þó er eins og hann sé alltaf að tala
um hann undir rós.
Ég þekkti bæði Jón Leifs og Pál ísólfs-
son. Þann síðamefnda öllu betur en ég
færði tvö verka hans í hljómsveitarbúning:
Háskólakantötuna, sem flutt var þegar
hann varð áttræður og söngvana sex við
Ljóðaljóð Salómons. Ég hafði unun af sam-
vistum við þá báða, og sumt af því sem
þeir sögðu hefur fest sig mér í minni.
Þeir voru of ólíkir til að unnt sé að bera
þá saman — snertiflötur var nánast eng-
inn. Auk þess er út í hött að bera saman
listamenn, í þeim tilgangi að upphefja
annan oggera lítið úrhinum. Merkir lista-
menn verða eingöngu dæmdir út frá eigin
forsendum. Og sérhver maður hefur sinn
smekk, meðfæddan og áunninn og Mozart
höfðar fremur til mín heldur en Beetho-
ven, og Brahms fremur til þín, lesandi
góður, heldur en Wagner.
Ég ætla ekki að rekja samskipti Jons
Leifs við Pál og fylgismenn hans. Báðir
skipa þeir sinn virðulega sess í íslenskri
tónlistarsögu — hvor á sinn hátt. Páll var
fulltrúi hinnar gömlu hefðar, Jón Leifs
fulltrúi hins nýja tíma. Páll var fyrst og
fremst orgelleikari, praktískur, dálítið jarð-
bundinn músikkant. Jón var eingöngu tón-
skáld, spámaður, brautryðjandi á heims-
vísu, sem hugsaði líkt og Beethoven: Hvað
ragar mig fiðluskriflið hans, þegar andinn
kemur yfir mig.
Það var athyglisvert hversu tónlistar-
gagnrýnendur hér voru hjálparlausir þegar
þeir fjölluðu um Baldr, enda var þar ekki
um neina þjóðlagaóperettu að ræða né
þjóðdansahopp. Gömlu tillærðu og útslitnu
frasarnir dugðu ekki á þessa römmu,
fersku og nýstárlegu tónlist. Jón var einn
hinna miklu einfara í tónlist á þessari öld
eins og Charles Ives í Bandaríkjunum, Leo
Janacek í Tékkóslóvakíu eða Fartein Valen
í Noregi. Hann var skyldastur Béla Bartók
og Sjostakóvíts af öllum samtímamönnum.
í grein um Jón Leifs, sem fyrst birtist
í Morgunblaðinu 25. maí 1989, kemst ég
svo að orði:
„ ... Jón var mjög persónulegur lista-
maður. Hann er ólíkur öllum öðrum
tónskáldum sem ég þekki. Maður villist
aldrei á verkum hans og annarra tón-
skálda. Maður þarfekki að hlýða á verk
eftir Jón nema í hálfa mínútu til að vita
hver höfundurinn er. Svo sérstæður er
stíll hans...
.. .Mig grunar að Jón hafi viljandi ein-
angrað sig andlega, og ekki hætt á að
kynnast nýjungum, því hann vildi ekki
verða fyrir áhrifum.
Þegar honum tekst best upp þá eru
verk hans stórfrumleg og áhrifamikil.
Að öðrum listamönnum ólöstuðum
finnst mér hann komast nær þjóðarsál-
inni en allir aðrir. Það er uppsöfnuð
þjáning þjóðarinnar í gegnum aldirnar
sem hann túlkar þá, ásamt kergju og
seiglu sem gerði að verkum, að þessi
litla þjóð Iifði af miklar hörmungar.
Þess vegna var þessi tónlist ekki alltaf
„falleg“ eða „fáguð“. Hún var miklu
fremur hranaleg og kaldhömruð. Og
umfram allt sönn — íslensk.
Því var þessi tónlist nokkuð hörð
undir tönn, og erfitt að draga hana
í dilk. Hún var of „aristókratísk“
fyrir niðráviðsnobbana, of borgara-
Ieg fyrir róttæklingana, of „patríót-
ísk“ fyrir útlendingasleikjurnar, of
nýstárleg fyrir íhaldið og of fram-
sækin fyrir afturhaldið..."
Og við þetta er engu að bæta. Nú þurf-
um við aðeins að drífa í því að hljóðrita
og gefa út þetta mikla lífsverk og kynna
það heiminum.
Höfundur er tónskáld.
Til nætur-
gala
í Málmey
Sigurjón Guðjónsson þýddi
Ég góðum vinum mætti í mörgum
löndum —
hví má það vera að þó er ég svo einn?
Ég elska það sem hverfur vorum höndum,
og hvaðeina er sér ei maður neinn.
Ég er hér hnepptur, hvílist milli laka,
og hlusta í dimmu á sjúkrahússins slóð.
Ég elska myrkrið og ég elska að vaka,
ég elska þögnina er skapar ljóð.
í garði úti mánaluktin lýsir,
svo ljóma bregður gluggatjaldið á.
Nú hlustar hver sem lífsins leiða hýsir
á Ljóðaljóð bók náttúrunnar frá.
Söngvarinn mesti hér í þessum heimi
er hingað kominn — stillir þrúgað sinn.
Ég leita orða, nem af söngsins seimi.
Syng næturgali, náttgali heima, minn.
í hvaða páradís er gneisti söngsins
glæddur,
sem grípur hug og leitar til mín inn?
Svo söngstu að vori, er var í heim ég
fæddur,
við örvinda konu — sem ól frumburð sinn.
Á maínótt var það, enginn úr því greiðir;
því enginn fékk vom leyndardóm að sjá.
Villtur sá reyndi að rekja vorar leiðir,
með rödd þinni þú kæfðir grát minn þá.
Þér vil ég líkja eftir allt til dauða,
þér eðla fugl er villt ei sýna þig!
Þig reyndu að fanga, eftir hendur auðar:
Því allar skyttur lentu á villistig.
Þig trén ein þekktu — ekki annar nokkur
veit útlit þitt, — hvort frítt er eða ljótt.
Brátt syngur ljóð frá þöllum þrasta flokkur
— þú þegir einn er söngst í fylgsni hljótt.
Kenn mér auðmýkt hér í þessum heimi!
Og hveiju skiptir lífs míns haust er nær,
að verð ég einn og veðurbitinn, gleymi?
Á vomótt maítónn dyr míns hjarta slær.
Ó, náttgali, eg var eitt sinn þinn líki —
og enn ég þögull verð og hverf ég skjótt
aftur í hinna ónafngreindu ríki...
Hve auðvelt væri að deyja strax í nótt.
Höfundurinn, f. 1898, d. 1961, var eitt
þekktasta skáld Svia á fyrri hluta aldarinn-
FRÍÐA JÓNSDÓTTIR
Komdu
Komdu með mér
þegar tunglið er fullt af ást
en jörðin örlítið rök af táram heimsins
ef við erum heppin geturðu séð stjömuna
þar sem draumar mínir eiga rætur
og forlagavefurinn minn er spunninn.
Hlustaðu vel,
ef þú skilur tóninn í draumórum mínum
þá er ég þín.
Höfundur er frá Sölvabakka i Húnaþingi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. SEPTEMBER 1991 5