Lesbók Morgunblaðsins - 02.11.1991, Side 9

Málavextir II
ORÐALAGIÐ Á NÝJU
NAFNALÖGUNUM
Eftir HERMANN
PÁLSSON
1
ótt flest ákvæði Grágásar séu
löngu fallin úr gildi, þá eru hin
fornu lög að einu leyti ehn til
fyrirmyndar; orðbragð þeirra er
frábært. Þeim snillingum sem skráðu þjóð-
veldislögin, allt frá því að Vígslóði komst
fyrst á bókfell norður í Vesturhópi veturinn
1117-18 uns þau urðu að þoka fyrir
Járnsíðu og Jónsbók á síðari hluta 13. ald-
ar, var sú list í bijóst lagin að þeir kunnu
jafnan að velja rétt orð og að skipa þeim
saman með þvílíku m óti að hvort þeirra
nyti sín sem best. Nú má það heita algild
regla í ritskýringu að ekki sé unnt að skilja
neina ritsmíð til hlítar néma með því móti
að athuga rækilega eigindir einstakra setn-
inga og málsgreina. Slík regla á jafnt við
um ljóð, skáldsögur, lög, ritgerðir um hvers
konar efni og raunar einnig um leiðara í
dagblöðum. Af einstökum setningum má
ráða margt um eðli verksins í heild, hvort
sem það er ort í bundnu máli eða óbundnu,
en vitaskuld er ekki hægt að öðlast sanna
mynd af því nema með því móti að kynn-
ast því öllu. Meginstyrkur Grágásar er þó
ekki fólginn einvörðungu í orðavali, orða-
skipan og setningagerð, heldur einnig í
þeim skírleika sem stafar frá hugarfari
þeirra sem skráðu lögin.
Síðan mér hætti að þykja gaman að leyni-
lögreglusögum og öðrum lygisögum, þá hef
ég tekið upp þann sið að lesa Grágás mér
til dægrastyttingar. Og þó geri ég þetta
ekki einungis í því skyni að kynnast þeim
reglum og fyrirmælum sem fornir löggjafar
settu þjóð sinni á 12. og 13. öld heldur
einkum til að átta mig sem best á móður-
máli okkar.
2
En snemma í sumar lagði ég forna
skræðu á hiltuna um hríð og fór að lesa
mér til í nýrri löggjöf. Ástæðan var sú að
vinur minn Guðmundur Skaftason fyrrver-
andi dómari í hæstarétti sendi mér eintak
af þeim nafnalögum sem birtust þjóðinni í
vor og eiga samkvæmt 26. grein að „öðlast
gildi fyrsta dag næsta mánaðar eftir að liðn-
ir eru sex mánuðir frá birtingu þeirra”.
Handhafar forsetavalds staðfestu lögin með
samþykki sínu hinn 27. mars í vor sem
leið. Með því að ég veit miklu meira um
nöfn en um lög, þá las ég þenna nýja laga-
bálk af annars konar athygli en þau ákvæði
sem gengu hér á landi um daga Snorra
Sturlusonar, en þó verð ég að játa að mér
varð tíðhugsað til Grágásar þegar ég las
hin nýju nafnalög. Meginliluti þeirra skipt-
ist í fimm kafla, sem nú skal greina; hinn
fyrsti fjallar um eiginnöfn sem stundum
eru raunar kölluð skírnarnöfn, þótt slíkt
eigi ekki alltaf við; annar um kenninöfn,
þau heiti sem kenna fólk við föður eða
móður, og einnig um ættarnöfn; þriðji fjall-
ar um mannanafnanefnd, hinn fjórði um
skráning og notkun nafna, og hinn fímmti
hefur að geyma sundurleit ákvæði. Að laga-
lokum eru atriði til bráðabirgða.
3
Nafnalögin nýju hefjast með miklum
glæsibrag; fyrstu fimm orðin sveija sig í
ætt við fornlögin: Hverju barni skal gefa
eiginnafn. Grágás hefði ekki orðað þetta
öllu betur. Þessi einfalda setning er ósvikið
snilldarverk. Opersónulegri sögn er beitt
af öruggri smekkvísi, allsheijar regla er
sett fram á ákveðinn og kurteisan hátt.
Öll börn þjóðarinnar hafa rétt til að heita
einhveiju tilteknu heiti og að njóta þess
nafns allt til æviloka, og jafnvel lengur, ef
þeim verður slíks orðstírs auðið. Eftir að
ég hafði lesið nafnalögin í heild þótti mér
rétt að gera ráð fyrir því að þessi fimm
orð Hverju barni skal gefa eiginnafn
hafi verið fyrsta dagsverk löggjafa, og að
því loknu hafi þeir tekið sér hvíld eftir vel
unnið starf. En þegar þeir vakna til nýrrar
löggjafar morguninn eftir, er þeim illa
brugðið, enda stunda þeir iðju sína síðan
af allt öðru hugarfari en í upphafi. Svo
rammt kveður að sinnaskiptum þeirra að
aftan við hin ódauðlegu orð Hveiju barni
skal gefa eiginnafn prjóna þeir svofelldan
tota: en þó ekki fleiri en þijú. Hér skýtur
heldur skökku við. Mér hefur skilist að
nafnalögunum hafi verið ætlað að varðveita
fornar nafnavenjur þjóðarinnar, en hér er
laumað inn ákvæði sem brýtur í bág við
þá tísku sem löngum hefur þótt fullgild;
foreldrar hafa yfirleitt látið eitt eða tvö
nöfn duga; þrínefni eru hins vegar sjald-
gæf. Hér er ekki hirt um þjóðlega menn-
ingu heldur er skákað fram nýmæli sem
stingur harkalega í stúf við nafnavenjur
okkar.
4
Eftir að fyrstu fimm orðunum sleppir,
þurrkast stíll Grágásar svo gersamlega úr
hugskotum þeirra sem ortu nafnalögin að
undrum sætir. Næsta málsgrein hljóðar
svo: Þeir sem fara með forsjá barns
hafa bæði rétt og skyldu til að gefa því
eiginnafn eftir því sem greinir í lögum
þessum. Ég gat ekki fullkomnlega áttað
mig á speki þessarar málsgreinar fyrr en
ég hafði lesið nokkurn spöl áleiðis, og þá
snaraði ég henni á íslensku með svofelldum
orðum: Lögráðöndum barns er rétt og
skylt að gefa því eiginnafn eftir Iögum
þessum.
Um aðra grein laganna sem lýtur að
nafnavali var rætt nokkuð í Málavöxtum
I, og skal því ekki endurtaka neitt sem þar
var sagt, en efsta málsgreinin þykir nokkuð
grunsamleg og hljóðar svo: „Óheimilt er
að gefa barni ættarnafn sem eiginnafn
nema hefð sé fyrir því nafni.” Þótt örðalag
sé býsna þokukennt kemur mér helst til
hugar að löggjafi sé að vara nafngjafa við
þeim ósið að láta nafnþega heita tveim
nöfnum á borð við Þorgrím Möller, þar sem
síðara heitið er ættarnafn og má ekki nota
að íslensku eiginnafni. En samtengingin
„sem” er tvíræð; hún getur merkt Jafnt
sem”, og samkvæmt þeim skilningi væri
jafn óheimilt að gefa barni eiginnafn sem
ættarnafn. Skynsamlegra hefði verið að
orða þetta svo: „Óheimilt er að gefa barni
ættamafn í stað eiginnafns.” En slíku
ákvæði er í rauninni ofaukið. Þótt eitthvert
eiginnafn hafi verið notað að ættarnafni
(Kjaran, Eldjárn, Þór), þá rýrnar gildi eigin-
nafnsins ekki við slíka notkun. Nafnamynd-
irnar Kjarva! og Hallberg eru ólöglegar til
skírnar af þeirri einföldu ástæðu að þar er
um að ræða þolfall í stað nefnifalls, en hitt
skiptir engu máli hvort þær hafi tíðkast sem
ættamöfn eða ekki.
Setningunni „Hvorki má gefa stúlku
karlmannsnafn né dreng kvenmannsnafn”
er einnig ofaukið; það væri brot á nafna-
venjum og raunar lögum íslenskrar tungu
eð skíra telpu Ásmund eða pilt Guðrúnu.
Um notkun eignarfornafna og eignar-
falls í íslenskri tungu gildir sú meginregla
að þeim skal sleppa þegar þeirra er ekki
þörf. Þessu hollræði hafa löggjafar stein-
gleymt: „Skylt er að gefa barni nafn innan
sex mánaða frá fæðingu þess.” Síðasta
orðinu er vitaskuld ofaukið á þessum stað,
enda er ekki um að ræða fæðingu neins
nema bamsins. Orðið „þess” ófegrar
setninguna til muna. Stundum virðist
brydda á þeirri kynlegu hugmynd að góð
íslenska sé dýrari í rekstri en lélegt mál,
en vitaskuld er hlutunum öfugt farið: með
því að hugsa skýrt og færa þá hugsun í
vandaðan búning verður mál styttra og
pappír þeim mun drýgri.
5
í 10. grein er vikið að íslenskum hjónum
sem hafa „tekið sameiginlega upp kenni-
nafn annars hvors við búsetu erlendis”, og
gengur mér illa að átta mig á hlutverki
atviksorðsins „sameiginlega”. Ef þau hjónin
Jón Jónsson og Bera Bjarnadóttir dveljast
erlendis um hríð er ekki ósennilegt að hún
kalli sig „Jónsson” til hægðarauka í útlegð-
inni, en bóndi hennar heldur vitaskuld
áfram að kenna sig við föður sinn rétt eins
og hann hafði gert úr blautri barnæsku.
Sama máli gegnir ef Jón skyldi álpast til
að fara að nota kenninafn kellu sinnar og
kalla sig „Bjarnadóttur”; þau taka ekki
bæði upp kenninafn „sameiginlega”, heldur
er það einungis annað þeirra sem bregður
nafnavenju sinni.
í þeirri samkeppni sem nú er háð um
ljótustu málsgreinina frá árinu 1991, þá
ætla ég að eftirfarandi sprettur úr nafnalög-
unum ætti að hljóta önnur verðlaun að
minnsta kosti:
„Heimilt er með leyfi dómsmálaráðuneyt-
isins að feðrað barn sé kennt til stjúpforeldr-
is. Beiðni um breytingu á kenninafni skal
undirrituð af kynforeldri, sem fer með for-
sjá barnsinS, og stjúpforeldri. Leita skal
samþykkis þess kynforeldris sem ekki fer
með forsjá barnsins ef unnt er áður en
ákvörðun er tekin um slíkt leyfi. Nú er
kynforeldri ekki samþykkt breytingu á
kenninafni og getur dómsmálaráðuneyti þá
engu að síður leyft breytinguna ef sérstak-
lega stendur á og talið verður að breyting-
in sé barninu til verulegs hagræðis.”
Eftir þessi ósköp hefði rhér ekki komið
á óvart þótt slíkir löggjafar, sem virðast
raunar vera í nöp við íslenska tungu, færu
að orðlengja eitthvað um kynfeður, kyn-
mæður, kynsyni, kyndætur, kynbarnabörn,
kynmága og jafnvel kynlangafasystur ef
hægt hefði verið með einhveiju móti að
koma kerlingunni að. Þótt orðið kynforeldri
komi undarlega fyrir sjónir þá mætti láta
sér til hugar koma að í 12. grein laganna
hafi höfundum orðið hugsað til Ádams
nokkurs á Iðavölium sem getið er í fornum
sögum og átti sér hvorki föður né móður
og var því kynforeldralaus að því er alþingi
þjóðarinnar telur á því herrans ári 1991.
6
Löggjöfum gengur einstaklega illa að
orða setningar sem fela í sér allsheijar
reglu; sífellt er verið að tönnlast á orðinu
maður, sem er þó illa til fallið þegar verið
er að ræða um foreldra, sem sé bæði mann
og konu. Hér má nefna nokkur dæmi:
Ekki er manni skylt að bera ættarnafn
þótt hann hafi rétt til þess. Reglan hlýtur
að eiga jafnt við um konur sem menn. Á
venjulegri íslensku mætti orða þetta svo:
Engum er skylt að bera ættarnafn þótt
hann hafi rétt til þess. Síðar í 14. grein
segir: Hafi maður tekið ættarnafn maka
síns er honum frjálst að taka upp að
nýju upprunalegt kenninafn sitt þegar
hjúskap er lokið. Hér eins og í hinu dæm-
inu á orðið maður jafnt við um konur sem
karla og raunar er auðvelt að snúa þessu
til betra máls: Eftir að hjúskap lýkur, er
hveijum sem hefur tekið sér ættarnafn
maka síns fijálst að taka upprunalegt
kenninafn sitt upp að nýju. í stað þess
að klifa þrátt á orðinu maður er oft miklu
heppilegra að nota óákveðin fornöfn, en
stundum er þó best að beita ópersónulegum
sögnum; þá er áherslan lögð á gerðir frem-
ur en gerendur. Því þykir lieldur klaufaleg
fyrsta málsgrein 20. greinar: Fullt nafn
manns er eiginnafn hans eða eiginnöfn
að viðbættu kenninafni. Einfaldara væri
og betri íslenska að orða þetta svo: Fullt
nafn hvers og eins er eiginnafn eða
eiginnöfn og kenninafn. Níunda grein
laganna hefst á þessa lund: Hver maður,
sem hefur ekki ættarnafn (...) skal
kenna sig til föður eða móður þannig
að á eftir eiginnafni eða eiginnöfnum
komi nafn föður eða móður í eignar-
falli, að viðbættu orðinu son ef karlinað-
ur er en dóttir ef kvenmaður er. Ég
þekki ekki orðtakið „að kenna sig til föður
eða móður” en hins vegar hefur allt frá
fornu fari tíðkast „að kenna sig við föður
éða móður”. Vitaskuld er skýringunni á
orðtakinu að kenna sig við föður eða móður
algerlega ofaukið, enda mætti laga þessa
setningu og stytta svo að hún hljómaði jafn
ljúft og fyrstu fimm orð nafnalaganna:
Hver sem ber ekki ættarnafn skal kenna
sig við föður eða móður.
eI R L E N D A R
B Æ K R
Guðbrandur Siglaugsson tók saman
Joscelyn Godwin:
Music, Mysticism and Magic.
A Sourcebook.
Arkana.
Tónlistin er drottning listanna. Hún nær
langt út yfir öll landamæri hugsunar og
tungumáls, er skiljanleg fólki af ólíkum
kynþáttum, býr yfir
valdi sem jafnt getur
deyft sem örvað. Hún
er kreddulaus eða
ætti að vera það.
Margt hefur verið
ritað um þessa list-
grein og er þessi bók
safn greina og
greinastúfa um hana.
Platon átti hugsun og
orð yfir hana, það
áttu Cicero og Plút-
ark líka. Af gyðingum og múslimum skrif-
uðu Philo og Rumi um hana auk annarra.
Miðaldamenn grúskuðu í henni og rituðu
sinn skerf. Endurreisnin fór ekki varhluta
af hugsuðum og kennimönnum um músakið
og jafn frægir menn og E.T.A. Hoffmann
og Schopenhauer létu ekki sitt eftir liggja
með að syngja henni dýrð. Á þessari öld
hafa enn fleiri skrifað og talað um tónlist.
Má nefna Rudolf Steiner, Gurdjief og Stock-
hausen. Þessir og fleiri eiga kafla í þessu
safni sem má grípa til við tækifæri.
Richard Cavendish:
A History of Magic.
Arkana.
Vitringarnir þrír frá Austurlöndum voru
Magi-ar. Þeir lásu stjörnur og teikn, spáðu
og spáðu og jafnt áður sem á eftir hafa
menn stundað þessa
töfra.
Nú á síðari árum
hefur áhugi vaknað
meðal fólks á öllum
aldri á dulhyggju
hvers konar og prent-
ast nú bækur sem af
sjálfu sér og seljast
um hin aðskiljanleg-
ustu dulfræðiefni.
Þetta kver segir
margt af sögu dul-
hyggjunnar. Höfundur leitar fanga langt
aftur í forneskjuna og leiðir fyrir lesendur.
Stjörnuspeki, lækningar, trú og gullgerðarl-
ist, allt á þetta rætur eða rótarenda í dultr-
únni sem fylgt hefur manninum frá örófi
alda.
Og það sem þeir nefna „Nýöld” er upp
runninn eða í þann veginn að gera það og >
vinsældir bóka um þessi efni miklar.
Þessi er góð.
M.J. Akbar:
Nehru
The Making of India
Penguin Books.
Rétt öld er síðan Jawahrlal Nehru fædd-
ist í Kasmír-héraði á Indlandi. Hann var
mikilmenni, ágætlega ættaður og djarfur
og staðfastur föður-
landsvinur. Hann var
lærisveinn Gandhis,
lýðræðissinni og
hlotnaðist að verða
fyrsti forsætisráð-
herra Indlands þegar
Indveijar loks fengu
sjálfstæði. Ævisaga
slíks manns er vita-
skuld hvalreki fyrir
alla þá sem áhuga
hafa á stjórnmálum
og stjórnmálamönnum. Þessi saga er heill-
andi og upplýsandi. Höfundur hennar er
indverskur blaðamaður, múhameðstrúar,
höfundur merkrar bókar um Indland: The
Seige Within, en hún kom út 1985 og hlaut
mikið lof. Það verður ekki annað sagt en
þessi ævisaga Nehrus sé til fyrirmyndar.
Lesandinn kynnist ekki einasta manninum
Nehru, heldur og Indlandi og sögu þessa
merkilega lands, sjálfstæðisbaráttunni og
þeim erfiðleikum sem fylgdu í kjölfar sjálf-
stæðisins. Bókin er tæpar sex hundruð síður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 2. NÓVEMBER '1991 9