Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1991, Blaðsíða 6

IMATTURUVERND
Verður eyðilegging
hraunhellanna stöðvuð?
Þrengsli í ósnortnum helli. Myndirnar hefur greinarhöfundur tekið.
Hvernig má það vera að
við sjálfír, íslendingar,
höfum brotið, skemmt
og Qarlægt nánast allar
hraunmyndanir, sem
hægt er að brjóta í
Surtshelli, Stefánshelli,
Víðgelmi,
Raufarhólshelli,
Gullborgarhellunum og
Qölda annarra hella?
EftirÁRNA B.
STEFÁNSSON
Aíslandi er mikil eldvirkni.
Eldflöll eru fjölbreyti-
legri og fleiri en gengur
og gerist í veröldinni á
jafn stóru landsvæði.
Hraunin og eldstöðv-
arnar eru á sinn hátt
fráhrindandi, en laða
einnig að, sérkennileg og heillandi. Hellar
í hraunum hafa einnig aðdráttarafl. Nú er
ljóst að hér á landi er ekki aðeins mikið
úrval eldstöðva, heldur einnig hraunhella.
Surtshellir er heimsfrægur og hefur um
tveggja alda skeið verið eftirsóttur af ferða-
mönnum.
Lengstu hraunhellar heims eru ekki hér
á landi, en við getum státað af ýmsum ein-
stæðum hellamyndunum. Þar á ég við bæði
hellana sjálfa og ýmsar myndanir í þeim.
Nú er svo komið að nánast allar viðkvæmar
hraunmyndanir í flestöllum hellum sem
fundust fyrir 1980
hafa verið eyðilagðar.
Þeir hafa verið rúnir
sínu fegursta skarti,
dropasteinum. Margt
fleira kemur til og
langar mig til að gera
það að umræðuefni
hér.
Hv'ernig má það
vera að við sjálfir,
íslendingar, höfum
brotið, skemmt og
fjarlægt nánast allar
hraunmyndanir, sem
hægt er að bjóta í
Surtshelli, Stefáns-
helli, Víðgelmi, Rauf-
arhólshelli, Gullborg-
arhellunum og fjölda
annarra hella?
Þetta er nánast
eins og náttúmlögmál. Hvergi í íslenskri
náttúru höfum við gengið jafn endanlega
frá frá náttúruminjum og í hellunum. Okkar
stærstu hellar hafa allir verið óbætanlega
skemmdir. Að auki höfum við skilið eftir
rusl í ríkum mæli og hvergi í ofangreindum
hellum er sá staður að ekki megi greina
eitthvað, á mörgum stöðum eru reyndar
heil kynstur af hinu fjölbreytilegasta rusli.
Kyndilleifar, kertavax, sót á veggjum, sígar-
ettustubbar, sígarettupakkar, eldspýtur,
flöskur, dósir og margt fleira.
Hvað veldur, hvað skal gera? Því skal
reynt að svara hér. Hraunmyndanir skemm-
ast á tvennan hátt. í fyrsta lagi af ásetn-
ingi og í öðru lagi brotna þær óvart, við
umferð um hellinn. Það er sennilega lítið
sem hefur skemmst í jarðskjálftum á þess-
ari öld, ef undan er skilin risastór fylling
sem féll innarlega úr lofti Víðgelmis í jarð-
skjálftunum í Borgarfirði 1974.
Beinaleifar í Beinahelli Surtshellis, stór-
merkar, óbætanlegar fornleifar hafa verið
nánast hreinsaðar burt af fólki, sem tekið
hefur með sér minjagrip úr hellinum. Minja-
grip, sem það svo horfir á í forundran og
hendir jafnvel strax burt.
Fólk hendir frá sér rusli út í svartnætti
hellisins, úr augsýn, þar er það „horfið” sem
rusli sæmir. Það er hreint ótrúlegt magn
sem sjá má með góðu ljósi á hveijum stað.
Ég ætla ekki að dæma eintaka hellafara
hér, en ásetning og óvarkárni má sennilega
leggja að jöfnu hvað eyðilegginguna varð-
ar. Ásetning að mestu, hvað dropsteina í
gólfi (stalgmita) varðar, en óvarkárni og
ásetning, hvað hraunstráin (stalgtitana)
varðar, en þau eru alveg sérlega viðkvæm
og þola varla að það sé hóstað á þau.
Eyðileggingin er endanleg, vegna þess
að hraunmyndanir verða til, meðan hraunið
rennur og meðan það er enn mjög heitt. í
hellinum er engin veðrun eins og á yfir-
borði, ekkert fellur til botns og hylur sem
set á sjávarbotni. Af þessari ástæðu hverfur
ekki það rusl, sem skilið er eftir, nema það
verði beinlínis fjarlægt af manna höndum.
Flestir þekktustu hellarnir okkar eru nú
orðnir þannig að ekki er hægt að skemma
þar mikið. Rétt er að geta þess, að um-
gengni hefur batnað í seinni tíð og eitthvað-
er byijað að hreinsa stóru hellana.
Á síðustu árum hafa allmargir nýir hellar
fundist. I fáeinum þeirra eru afar sérstæðar
hraunmyndanir. Maður stendur agndofa
frammi fyrir mörg þúsund ára gömlum
steinskúlptúrum náttúrunnar. Listaverk sem

Ismyndun í Raufarhólshelli síðla vetrar.
hafa staðið óhreyfð, óskemmd og óséð af
mannsaugum um árþúsundir. Þessar nátt-
úruminjar og varðveisla þeirra er eitt af
aðalmarkmiðum þessarar greinar.
Þarna eru einhveijar viðkvæmustu stein-
myndanir sem hugsast getur, gersemar sem
hafa staðið af sér jarðskjálfta og stórviðri
yfirborðsins. Þarna er í mörgum tilvikum
um gersemar að ræða, sem þola afar illa
umferð manna, þó vanir séu. Gersemar sem
horfnar eru að mestu úr öllum okkar þekkt-
ustu hellum.
Við getum ímyndað okkur listaverkasafn.
Þar er verkunum raðað á alla veggi og einn-
ig loft og gólf því rýmið er ekki mikið. í
þröngum göngum milli fárra sala, eru feg-
urstu verkin. Þarna kemst enginn um, án
þess að skemma eitthvað. Sumir hugsa í
myrkrinu, því safnið okkar er óupplýst:
„Það tekur enginn eftir þó ég taki litlu port-
rettmyndina, eða litla útskorna hestinn, það
sér ekki högg á vatni.” Þannig hugsa allir,
sumir ráða við sig, aðrir ekki, sumir stíga
bara ofan á litla útskorna fílinn, æ, æ!
Margir heimsækja safnið okkar og lista-
verkin heyra brátt fortíðinni til.
Ég ætla ekki að taka fyrir hellasálfræði
í þessari grein, en það er athyglisvert að
finna hvernig fólk breytist þegar í undir-
heima kemur. Meðal annars getur sú freist-
ing að taka eitthvað með sér orðið afar sterk,
oft Iiggja brot á gólfi og þá er nærtækt að
taka brot og brot, eða jafnvel að bijóta og
taka með sér stein. Rangt er þó að taka
brot að mínu mati ogjafn saknæmt að brjóta
þó stigsmunur sé.
Reyndar tíðkaðist það hér áður fyrr og
var talið eðlilegt að taka með sér brot af
gólfi. Þegar ég sem krakki, ásamt jafnöldum
mínum úr Kalmanstungu var á ferð í stóru
hellunum í Hallmundarhrauni með kertaljós
og eina til tvær vasaljóstýrur tíðkaðist þetta,
fullorðna fólkið leit á það sem eðlilegan hlut.
Dropateinar voru friðaðir með lögum fyrst
1939 held ég og svo aftur 1974. I lögunum
segir að „bannað sé að bijóta eða skemma
dropasteinsmyndanir”. Ekki hefur verið
minnst á brot sem liggja á gólfi, og því
hafa menn getað réttlætt það, að taka slíkt
með sér. Lagabókstafurinn hefur lítið haft
að segja í þessu efni. Flestir stóru hellarnir
hafa verið „ryksugaðir”, dropasteinar í hólf
og gólf eru nánast horfnir.
Allir okkar hellar eru opnir fyrir umferð.
Víðgelmir lokaði sér þó aftur 1973 í van-
þóknun yfir þeirri niðurlægingu sem hann,
einn af merkari hraunhellum heims, hefur
orðið fyrir.
Eini hellirinn sem beinlínis hefur verið
lokað fyrir umferð vegna brýnna verndunar-
sjónarmiða, Jörundur, var friðlýstur sem
náttúruvætti 1985. Ljóst er að í honum eru
svo sérstæðar hraunmyndanir, að hann er
einstakur sinnar tegundar. Vafasamt er að
aðrar eins myndanir fyrirfínnist í heiminum.
Þá var einnig ljóst að nánast allar þekktar
dropasteinsmyndanir hér á landi til þess
tíma, höfðu verið eyðilagðar. Hellirinn er
afar viðkvæmur og þolir alls ekki mikla
umferð. Honum var því lokað með læstum
hlera, ætlunin var að Náttúruverndarráð
leyfði aðeins umferð í vísindalegum til-
gangi. Hellirinn er enn tiltölulega lítið
skemmdur, en þó byijaður að láta á sjá.
Brýnt er að vemda þennan einstaka helli
tryggilega, og það hljóta að tejast meirihátt-
ar afglöp, ef það ekki tekst. Þess ber að
geta að hellar hafa yfírleitt skemmst hægt
hér á landi, á nokkrum áratugum. Svo
hægt að menn hafa ekki tekið eftir því í
tíma, síðan vaknað upp við vondan draum,
en þí fundist of seint að grípa til verndunar-
aðgerða og skemmdimar halda áfram.
Við íslendingar höfum verið, og erum
enn, miklir eftirbátar annarra þjóða í vernd-
un hellanna okkar. Það er viðurkennd stað-
reynd hjá öllum sem til þekkja að hellar eru
í mörgum tilvikum, einhveijar viðkvæmustu
náttúruminjar sem til eru. Flest öllum þekkt-
ustu hellum erlendis hefur verið lokað