Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1991, Blaðsíða 7

rammlega. Afmörkuð svæði eru raflýst,
gerðir eru göngustígar og farið með ferða-
menn í gegn í mismunandi stórum hópum
með leiðsögn. Þess er vandlega gætt, að
fólk haldi hópinn og haldi sig á göngustígun-
um. Hér á landi eru hellar ölium opnir, liggja
fyrir hunda og manna fótum, flestir rúnir
sinni fegurstu prýði og fullir af rusli sem
fer hægt vaxandi.
Nú má spyija: „Eigum við ekki öll hell-
ana okkar?” Jú, auðvitað. „Megum við þá
ekki öll njóta þeirra og fara í þá?” Svarið
er nei, einfalt nei. Ekki öll, ekki í þá alla,
því miður.
Við getum ekki öll farið á listaverkasafn-
ið okkar, sem ég nefndi áðan. Við eyðileggj-
um það á skömmum tíma, svo það sé ekki
af ásetningi. Svo er einnig með hellana.
Flestum þeira verður reyndar ekki bjargað
úr þessu, en þó má margt gera.
Sá sem þetta ritar hefur frá barnæsku
fylgst með íslenskum hraunhellum og hægf-
ara eyðileggingu þeirra. í raun nær reynsl-
an nokkuð lengra aftur.
Það var senniiega 1957 eða 1958 að Stef-
án Ólafsson, bóndi í Kalmanstungu, tók
mig og frænku mína, þá 8 eða 9 ára gamla,
og sýndi okkur hellinn, sem eftir honum er
nefndur. Hann, slitinn og lúinn fyrir aldur
fram, gerði það fyrir orðastað konu sinnar,
ömmusystur okkar, að fara með okkur. Við
dáðumst af því sem við sáum, en þá var
enn dálítið af litlum dropsteinum með veggj-
um og einhver hraunstrá í lofti og reyndar
var margt að sjá.
„Hér er nú allt búið að skemma,” sagði
hann. „Þið hefðuð átt að sjá hann hér áð-
ur.” Fleiri tregablandin orð lét hann falla.
Það var minna það sem hann sagði; það
var treginn í því, sem snart mig. Sem barni
fannst mér það merkilegt að hann svona
gamall gæti haft svona sterkar tilfinningar
til hellis. Hann hafði þá fylgst með hægfara
eyðileggingu hellis síns um yfir fjörtutíu ára
skeið og hafði aðeins mæðu af því að sjá
hann svona útleikinn. Eg man að hann
tregðaðist við að fara með okkur af þessari
ástæðu. Hann ætti að sjá hellinn sinn í
dag, ruslið sem í honum er og dropasteinarn-
ir allir horfnir. Þetta var í síðasta skiptið
sem hann sá hellinn, held ég. Það snerti
mig enn, er ég hugsa til baka. Þess vegna,
ekki síst, ætla ég ekki að láta baráttulaust
vanþekkingu og óforsjálni valda eyðilegg-
ingu þeirra dýrgripa, sem fundist hafa á
síðustu árum.
Merkilegasti dropasteinn í íslenskum
hraunhellum, „Goðið á stalli”, sem Matthías
Þórðarson nefnir svo vel í lýsingu sinni á
Víðgelmi snemma á öldinni, er stofustáss
samlanda okkar, gott ef það er ekki ösku-
bakki.
Innarlega vinstra megin í Víðgemli er lít-
ið útskot nokkuð hærra en aðalhellirinn. í
því miðju, framarlega, stóð „goðið”. Myndun
þessi er sennilega ekki dropasteinn, heldur
jafnvel lítið hraundrýli. Það er 70 cm hátt,
10-15 cm í þvermál efst og 15-25 cm neðst,
efst var bolli ofan í það 5-7 cm í þvermál
2-3 cm djúpur, yfirborðið var slétt, matt,
grátt, hraungler á efri hluta steinsins, en
óreglulegra neðar. Því er lýst svo nákvæm-
lega hér, að því verði skilað, annað hvort
til Sveins Jakobssonar á Náttúrufræðistofn-
un, eða til undirritaðs og bið ég alla velvilj-
aða menn, sem af því vita, að sjá til að svo
verði. Það var brotið af stalli sínum stuttu
eftir 1963 með verkfærum og sjálfsagt tölu-
verðri fyrirhöfn. „Goðið” er afar sérstakt
og ætti, eftir viðeigandi rannsókn, að vera
í vörslu Náttúrugripastofnunar. Síðan má
setja það upp í fyrirhuguðu Náttúrugripa-
safni eða koma því á sinn stað aftur. Það
tíðkaðist á þessum tíma að taka dropasteina
þó það væru reyndar aðeins brot af gólfi.
Ég lít því á þetta sem slys og bið þess hér,
að „Goðinu” verði skilað. Farið verður með
það sem trúnaðarmál og mun ekki koma
til eftirmála ef af skilum verður. Gaman
væri ef fleiri steinum úr þessum sérstaka
helli væri skilað á sama hátt.
Þá eru það Gullborgarhellarnir. Það fór
um mig, þegar ég um tvítugt, las grein
Sigurðar Þórarinssonar frá 1957, endur-
prentaða í Ferðafélagsbókinni um Hnappa-
dalssýslu 1970. Sigurður minnist á eyðilegg-
ingu hellanna i Hallmundarhrauni, og segist
með hálfum hug vekja athygli á þessum
nýfundnu hellum.
Hann segir: „Náttúruvernd er ekki fyrst
og fremst lagaboð heldur einnig þroska- og
uppeldisatriði.” Þetta er alveg rétt, en síðan
segir hann: „Meðferð á hellunum í Gullborg-
arhrauni getur orðið prófsteinn á þetta atr-
iði.” Þetta var sjónarmið síns tíma. Það var
hæpið 1957 enda Sigurður í vafa. Því miður
var grein Sigurðar endurprentuð í Ferðafé-
lagsbókinni, var það afar vafasamt 1970,
að kynna aftur hellana, sem þegar voru
byijaðir að láta töluvert á sjá.
Við höfum ekki staðist prófið. Við gátum
Úr hellinum Jörundi: Hraunstrá úr lofti og dropsteinsskógur á gólfi. Þennan
helli þarf að vernda tryggilega.
aldrei staðist prófið. Gullborgarhellarnir
gátu heldur ekki staðist prófið, þeir gátu
aldrei staðist þá umferð sem um þá er og
hefur verið. Hellar skemmast hægt eins og
áður sagði, allt hefur verið gert til að hindra
skemmdir í Gullborgarhellunum nema að
loka þeim. Þar má enn sjá margt fallegt,
en þeir eru enn að skemmast og halda áfram
að skemmast.
Nú komum við að afar mikilvægum og
jafnvel viðkvæmum málum, hellarannsókn-
um, hellavernd og kynningu á hellum.
Hellar eru margir hveijir einhveijar við-
kvæmustu náttúruminjar, sem til eru, eins
og áður sagði. Þeir þola margir hveijir alls
ekki nema takmarkaða umferð, jafnvel
vanra manna. Því miður er það staðeynd,
að eina leiðin til að vernda marga hella er
að loka þeim.
Töluverð kynning hefur verið á hraunhell-
um á opinberum vettvangi á undanförnum
árum. I sumum tilvikum hafa viðkvæmir
hellar verið kynntir, án þess að ganga fyrst
tryggilega frá vemdun þeirra. Ahugi fyrir
hellum hefur aukist mjög. Á síðustu árum
hafa fundist margir hellar, fáeinir mjög
Úr Víðgelmi.
Hraunstrá horfin og
brotnir dropsteinar á
gólfi.
Stemmning í hraun-
helli, sem enn ernán-
ast ósnortinn.
Úr Stefánshelli. Eins og fornaldarkastali, sem hefur verið rúinn öllum innan-
stokksmunum, en er stórkostlegur þrátt fyrir allt.
sérstæðir og afar viðkvæmir. Þeir eru marg-
ir ekki ýkja stórir, þröngir og lágt er til
lofts, það er nánast ógerlegt að komast um
suma þeirra án þess að skemma eitthvað.
Tveir eru bókstaflega fullir af viðkvæmum
hraunstráum og dropasteinamyndunum og
sennilega einstæðir í heiminum. Þeir þola
afar takmarkaða umferð.
Við íslendingar höfum lítið sinnt hella-
rannsóknum til þessa. Á ég þar við, að hell-
ar séu mældir nákvæmlega og gerð á þeim
fræðileg úttekt. Stendur þetta nú til bóta.
Leyndin og ókunnugleiki fólks hefur varið
marga hella til þessa, þegar henni hefur
verið svipt af verður að taka ábyrga afstöðu
til hellaverndar. Reyndar er löngu orðið
tímabært að taka mál þessi föstum tökum.
Hellar eru sérstæð og stórmerkileg nátt-
úrufyrirbrigði. Það er engin ástæða til að
takmarka umferð fólks um þá alla. Það er
þvert á móti ástæða til að auðvelda umferð
fólks um marga þeirra. Um leið verður að
gæta þess vel að þeir ekki skemmist meir
en orðið er.
Gera má Surtshelli og Stefánshelli að-
SJÁNÆSTU SÍÐU.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9. NÓVÉMBER 1991 7