Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1991, Qupperneq 4

LASARUSAR-
STEFNAN
— óheillaþróun í meðferð íslenskrar tungu
Ekki alls fyrir löngu sagði í einhverri málræktar-
umfjöllun í Morgunblaðinu að alrangt væri að
tala um að íslenskukunnáttu landsmanna hrak-
aði því að móðurmálið væri enginn sjúklingur
og gæti því ekki hrakað.
Um íslenska málstefnu í
framkvæmd.
Eftir RAGNHEIÐI BRIEM
Samt má margt finna líkt með málræktar-
starfi undanfarinna áratuga og sjúklingi sem
ekki þorir til læknis en kýs þess í stað að
reyna ýmsar smáskammtalækningar með
dyggri aðstoð velvildarmanna sinna. Er nú
svo komið að ekki sér lengur í þennan vesal-
ings Lasarus fyrir líkþornaplástrum, nál-
arstungueyrnalokkum og segularmböndum
meðan meinið geisar óáreitt í iðrum hans.
En ekki er öll von úti því að þau tíðindi
berast að Háskóli íslands vilji koma til enn
frekari aðstoðar og útvega sjúklingnum hækj-
ur (les stoðnámskeið) til að staulast við. Duga
þær væntanlega einn áratug í viðbót eða þang-
að til hjólastóll verður nauðsynlegur og ioks
mun sjúklingurinn hljóta hægt andlát ein-
hvern tíma á næstu öld.
Sá tími nægir harðduglegum enskukenn-
urum hér á landi áreiðanlega til að gera alla
unga íslendinga tvítyngda og á lokastigi sjúk-
dómsins verður þróunin sennilega sú að
„móðurmálið streymir sína leið út í hið engil-
saxneska hafdjúp” svo að notuð sé líking
Hrólfs Sveinssonar (eða var það Helgi Hálf-
danarson?).
Væri ekki nær að taka hann Lasarus okkar
(því að hann er löngu orðinn ófær um að hjálpa
sér sjálfur), losa utan af honum gipslögin og
plástrana, hreinsa af honum vorrósarolíuna
og greina sjúkdóm hans á örlítið vísindalegri
hátt? Ljóst er að uppskurður nauðsynlegur
og meðferð að honum Ioknum. Þá hefst endur-
hæfíng en umfram allt þarf að sjá til þess
að sjúklingnum slái ekki niður. Hann þarf
stöðugt að gæta heilsu sinnar og laga sig að
síbreytilegum aðstæðum með nýjum og nýjum
aðferðum.
Er þessi h'king kannski fáránlega langsótt?
Er nokkur leið að koma íslenskri tungu til
fullrar heilsu aftur? Ég leyfi mér að fullyrða
að það sé vissulega hægt og mér finnst meira
að segja freistandi að bæta því við að það sé
ekki mjög mikill vandi!
Einhvers staðar las ég að vandamál væri
spuming sem ekki hefði enn fundist svar við.
Þetta finnst mér góð skilgreining enda reyn-
ist oft vel að leysa vandamál með því að byija
á því að spyija og reyna síðan að finna svör
við þeim spumingum sem brýnast er að leysa.
í þessum pistli ætla ég þess vegna að setja
fram nokkrar af þeim spurningum sem ég tel
að svara þurfi svo að hægt sé að skipuleggja
og framkvæma aðgerðir til að snúa við óheilla-
þróun í meðferð íslenskrar tungu. Að því búnu
mun ég svara spurningunum, að vísu í mun
styttra máli en ég kysi, því að ýtarleg svör
yrðu fljótlega að heilli bók, ef ekki mörgum
bókum, eins og oft vill verða þegar menn
ræða sín hjartans mál.
Spurningar þær, sem svara þarf, má flokka
í þrennt:
1) Hvað er að?
2) Hvaða ástæður liggja þar að baki?
3) Hvaða aðgerðir tryggja úrbætur?
Svo oft hefur tveimur fyrstu spurningunum
verið svarað í ræðu og riti að ég ætla mér
ekki þá dul að reyna að gefa fullnægjandi
yfiriit um öll þau kynstur og mun því stikla
á stóru:
HvaðErAð?
Móðurmálskunnáttu íslendinga, einkum
ungu kynslóðarinnar, er áfátt. Þetta lýsir sér
þannig að (ungt) fólk á æ erfiðara með að
tjá hugsanir sínar bæði munnlega og skrif-
lega. Orðaforði hefur rýmað mjög svo að nú
skilja nemendur ekki mál sem lá ljóst fyrir
jafnöldrum þeirra fyrir tveimur áratugum.
Þetta veldur meðal annars því að kennarar
þurfa að eyða dýrmætum tíma í að „þýða”
ósköp venjulegar námsbækur á háífgert
barnamál ef efni þeirra á að komast til skila.
Enskuslettum hefur ljölgað, kunnátta í beyg-
ingafræði er í molum. Ritleikni, þar með talin
réttritun, er á svo lágu stigi að mikill hluti
framhaldsskólanema getur alls ekki talist
sendibréfsfær.
Þessi dökka mynd held ég sé í aðalatriðum
sú sem er síendurtekin í greinum um vanda
íslenskunnar, einkum af þeim sem hafa stund-
að kennslu nokkra áratugi og telja sig merkja
afturför í málkennd ungs fólks. Ólafur Odds-
son hefur bent á að varlegt sé að taka það
of hátíðlega þótt „einhveijum fínnist eitt-
hvað”, að fullyrðingar þurfi að styðjast við
vísindalegri aðferðir en svo. Ég er honum
sammála.
Ólafur sýnir enn fremur með dæmum að
ummæli háskólakennara um móðurmálskunn-
áttu stúdenta fyrir 70 árum eru nauðalík því
sem kollegar þeirra segja nú. Ekki veit ég
af eigin reynslu hvernig íslenskukunnáttu
háskólastúdenta var farið fyrir 70 árum en
ég get gert nokkurn samanburð á málfari
ungmenna á aldrinum 15 til 17 ára eins og
það var fyrir tuttugu árum og eins og það
er nú.
Það vill svo til að ég fékkst við íslensku-
kennslu á sjöunda áratugnum, gerði síðan hlé
á því sýsli tæp tuttugu ár og tók svo til við
sömu iðju aftur. Sumar kennslubækumar voru
þær sömu í bæði skiptin. Nú ber svo við að
nemendur kvarta stöðugt undan því að þessar
bækur séu á einhveiju fornmáli sem þeir skilji
ekki og gildir það jafnt um meginefni og
æfingar. Þetta gerðist aldrei fyrir tuttugu
árum. Þarna er um mælanlegt atferli að ræða
en ekki tilfmningu kennara þótt deila megi
um vísindalegt gildi niðurstöðunnar.
Ég hef tekið saman tölur um stafsetningar-
villur nemenda minna og er ekki ofsagt að
þær gefa til kynna hrikalegt ástand í réttrit-
unarkunnáttu á framhaldsskólastigi. Þar kem-
ur á óvart að einföld orð eins og hávaði, reyk-
ingaménn, október og Loftleiðahótel vefjast
ekki síður fyrir nemendum en hvað annað.
Auk þessa á ég í fórum mínum ótal dæmi
sem tekin eru orðrétt upp úr ritgerðum nem-
enda og er raunalegt að sjá hversu erfitt þeir
eiga með að tjá sig þótt þeir leggi sig alla
fram. Eða hvernig líst mönnum á þessar glefs-
ur úr endursögn úr norrænni goðafræði:
„Gert Út Um ÞÚFUR ”
„Þór spennti á sig megingjörð en hún var
þeim eiginleikum háð að það uxu ásmengi
þegar búið var að spenna. ”
„Voru gærurnar teknar af höfrunum og
þeir drepnir.”
„Hélt bóndinn að hann gæti dáið af augna-
litinu aðeins.”
„ Útgarða-Loki sagði að sumir kláruðu horn-
ið í einum sopa en aðrir í tveimur en allir
væru nú ekki minni en að taka hornið í þrem-
ur sopum. Eftir fyrsta sopann var lítið sem
ekkert búið af horninu en eftir annan sopann
var hornið varla orðið hálft. í síðasta sopanum
drakk Þór hvað allt tók en hann náði ekki
að klára hornið.”
„Óðinn kynnir sig sem Bölverkur og Baugi
aumkar sér mjög vegna vinnumannaleysin-
um.”
„Til sáttarsemja hræktu þeir í dall en til
að spara hrákuna ákvöddu þeir að búa til
mann. ”
„Hún lofar Óðinn þrjá drykki af mjöðnum. ”
„Þór sast í bátinn hjá Hymir."
„Suttungur krafst föðurbóta.”
„Þeir festu [úlfinn] við stein og henntu
honum til iðru jarðar og annan stein enn þá
neðar sem er bundinn við Fenrisúlf og virkar
sem akkeri.”
„... og molnaði höfuðið í smáa búta. ”
„Hegnast Freyr þannig fyrir þessa forvitni. ”
„Skírnir spurði út af hveiju hann hvorki
drakk né borðaði og sagði svo fátt. ”
„Síðasta barnið, Fenrisúlfur, öldu æsirnir
upp sjálfir.”
„Má þó segja að Loki hafi gert út um þúf-
ur endurkomu Baldurs.”
Ef til vill hefur beiting móðurmálsins ein-
hvern tíma verið jafnslæm eða verri en nú.
Það breytir ekki því að úrbóta er þörf og það
tafarlaust.
Hvaða ástæður Liggja
Að Baki?
Eins og margoft hefur komið fram eru or-
sakimar að sjálfsögðu þær að á þessari öld
hefur orðið bylting í íslenskri þjóðfélagsgerð.
í bændaþjóðfélagi fyrri tíma unnu kynslóðirn-
ar saman og lifðu saman í slíku nábýli að
nútímafólk á erfitt með að gera sér annað
eins í hugarlund. Bömin lærðu það sem fyrir
þeim var haft og engum utanaðkomandi áhrif-
um var til að dreifa.
Dægrastytting var af skomum skammti,
helst að menn læsu upphátt úr rýrum bóka-
kosti, lærðu kvæði og vísur utan bókar og
hefðu yfir hátt og í hljóði til skemmtunar
sér. Ekki var í önnur hús að venda.
Tæknin breytti heimilisstörfum þannig að
nú þurfti ekki lengur heilan hóp kvenna til
að annast hvert heimili, þvo þvottinn í bala
og sjóða yfir kolaeldi, taka slátur og leggja
í súr, stagla, bæta og laga, sulta og sjóða
niður, spinna, vefa, strauja , rulla og hvað
það nú hét allt saman. Smám saman fækkaði
heimilisfólkinu og loks fóru húsmæðumar og
jafnvel ömmurnar margrómuðu út á vinnu-
markaðinn og blessuð börnin þurftu nú að
læra málið að mestu leyti hvert af öðru.
Ofan á þetta bættust svo sjónvarpið, mynd-
böndin, tölvurnar, utanlandsferðir, kvikmyndir
á ensku, dægurtónlist á ensku, allt á ensku.
Varla undrunarefni að lítill tími gæfist til
bóklesturs hjá ungu kynslóðinni.
Blaðagreinar um hnignun íslenskrar tungu
eru oftar en ekki gegnsýrðar af fortíðarþrá
og líklega er það ekki síst boðskapur þeirra
sem smám saman hefur sannfært þjóðina um
þá reginfirru að allar ömmur fæddar fyrir
1930 hafi verið einhvers konar blanda af
ömmu Kiljans og ömmu Páls Jónssonar blaða-
manns.
Ég þarf ekki einu sinni að líta út fyrir eig-
in fjölskyldu til að finna dæmi um hið gagn-
stæða. Ég man t.d. ekki betur en föðursystir