Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1991, Blaðsíða 7

Grétar Guðbergsson stendur á 4000 ára gömlu vikulagi frá Heklu og mælir einn
kolagrafarbotninn. í baksýn er Bláfell.
mál og stærsti lurkurinn var 16 sm langur.
Kurlið hefur því verið fremur smátt. Utan
um syðstu gröfina hafði fyrsti finnandinn
raðað steinum til þess að merkja staðinn.
Við tókum sýni úr öllum gröfunum.
Eftirtektarvert er, að flestar eru grafirnar
grafnar niður á ljóst lag úr ösku sem féll
úr Heklu fyrir 4000 árum og hefur verið
nefnt H4. Þegar við skoðuðum þetta ösku-
lag kom í ljós, að undir því er svört sótskán
um 1-2 sm þykk. Virðist því sem eldfjallaa-
skan hafi þarna brennt eða kolað gróður-
lendi. Er því sennilegt að askan hafi fallið
á auða jörð að vorlagi og brennt þar lyng
og gras. Brunaleifarnar voru fíngerðar og
varla nokkurn stóran viðarbút að finna und-
ir þessari 13 sm þykku Hekluösku. A þeim
tíma hefur þarna varla verið skógur. Hins
vegar hefur þarna verið lágvaxinn skógur
þegar grafirnar voru teknar. Til þess benda
hinir grönnu kurlbolir. Enda mun þetta
hafa verið í efstu skógarmörkum sunnan
Bláfells.
Aldur Kolagrafanna
Um aldur þessara kolagrafa vita menn
ekki með vissu. Væri þó fróðlegt að láta
aldursgreina kolin með C14 aðferð til þess
að fá haldgóða vitneskju um það hvenær
þarna voru skógar. Af skráðum heimildum
er einnig unnt að fá nokkra hugmynd um
sögu skógarnytja á þessu svæði. Fyrst ber
þess að geta, að heiðin norðan við Sandá
og vestan Hvítár heitir Skógar. Nú liggur
syðsti hluti Kjalvegar þarna um grýttan
berangursmel. Nyrst á þessari heiði eru að
vísu enn nokkrar gróðurtorfur, þar sem
Brunnalækir falla í Hvítá, en áður hefur
melurinn allur verið gróinn. Ömefni benda
til þess, að þarna hafi jafnvel vaxið skógur
á allstóru svæði milli Sandár og Gijótár.
Hvað geta svo skráðar heimildir upplýst
um afnot af þessum skógi? í sýslu- og sókn-
arlýsingum Arnessýslu er frásögn rituð af
Bimi Jónssyni (1803-1866) um Bræðra-
tungu- og Haukadalssóknir, þar sem sagt
er, að skóga sé helst að finna í Bjamarfelli
Kort sem sýnir kolagrafasvæðið og nágrenni þess vestan Hvítár í Arnessýslu.
fyrir ofan Neðradal, Helludal og Haukadal,
en ekki séu þá neinar nytjar af skógarhöggi
í Sandsvatnshlíð, „hvar nú ekki sést skóg-
arló”, eins og þar stendur, en ekki er getið
um, að skógarnytjar hafi verið austur við
Hvítá.' Nokkm fyrr en þessi lýsing er skrif-
uð era þeir Eggert Ólafsson og Bjarni Páls-
son á ferð um þessar slóðir. Fara þeir norð-
ur Kjöl 1752 og skrifuðu þá, að þar sé nú
ekki annað að sjá er grjóthóla og sandöld-
ur, en út úr þeim standi hvarvetna hvítir
kalkvistir. Síðan skrá þeir: „Þar sem dalur-
inn hefst (Kjölur), er enn lítils háttar gróið
land, og þar vex lítið eitt af lyngi, víði- og
birkikjarri”3 Er hugsanlegt að þetta gæti
átt við leifar af skógi við Sandá, en eins
gæti hér verið um að ræða lýsingu á birki-
kjarri uppi í Fróðárdal, sem er norðan við
Hvítárvatn.
Fyrr á öldinni höfðu þeir Árni Magnússon
og Páll Vídalín ferðast um landið og safnað
heimildum fyrir jarðabókina. Þeir voru þarna
á ferð 1712 og rituðu þannig um Hauka-
dal: „Skóg á jörðin í heimalandi, hefur mik-
ill og góður verið en er nú mjög eyddur...
Jörðinni spilti Hekla, þá hún gaus (1693)
og ber hún þess enn nú menjar nokkrar.
Sérdeilis eyðilagðist skógur þar eftir. Sand-
ur tekur til að ganga norðan á land jarðar-
innar, og sýnist að til stærri skaða verða
muni með tíðinni.”
Um Bræðratungu skráðu þeir: „Skógar-
part hefur kirkjan átt undir Bláfelli”2 og
þá þegar virðist þessi skógur vera horfinn.
I Bræðratungu var svonefnd Andres-
kirkja og átti hún sínar eignir og hlunnindi.
í fyrstu máldögum yfir kirkjueignir, sem
Jón biskup Halldórsson setti (1331) og síðar
í máldaga Vilchins biskups í Skálholti (1397)
er þess ekki getið að Bræðratunga (Tunga)
hafi átt ítak í skógi við Bláfell. Er þá eins
víst, að nógur nytjaskógur hafi þá fram að
þeim tíma verið nær kirkjustaðnum og ekki
nauðsynlegt að ieita upp til fjalla til þess
að sækja við til kolagerðar. Hins vegar var
orðin þörf á því nokkru seinna. í máldögum
þeim, sem Gísli biskup Jónsson í Skálholti
(1556-1587) skráði, erþað ritað um Bræðra-
tungu, að kirkjan eigi árið 1577 „skógar-
tungu undir Bláfelli og annan (skóg) á Blá-
fellshálsi”.4 Er því Ijóst, að á þessum áram
hefur kirkjan verið búin að eignast skógar-
ítök þar efra og verið farin að nýta þar
skóg til kolagerðar, sem sennilega hefur
enst nokkuð fram á 17. öldina eða jafnvel
fram til Heklugossins 1693. Umræddar
kolagrafir hafa þá verið gerðar af einhverj-
um skógarmönnum frá Bræðratungu, sem
hafa verið að gera til kola í skógartungunni
undir Bláfelli, sennilega einhvern tíma um
eða fyrir 1600. Annað skógarítak frá
Bræðratungu hefur þá verið enn norðar og
ofar á Bláfellshálsi. Gæti það ítak ef til vill
einmitt hafa verið í Sandvatnshlíð, þar sem
ekki sást „skógarló” um 1850, en sú um-
sögn bendir einmitt til þess, að þar hafi
áður verið skógur, enda þótt nú sé þar gróð-
ur að mestu uppblásinn niður í urð. Líklega
hefur skógurinn þarna efra ekki getað þolað
margra ára skógarhögg, því endurnýjun
gróðurs er þar ekki auðveld við óblíðar að-
stæður.
Kolagerð
Um kolagrafirnar sex við Bláfell mætti
enn segja, að hamhleypur í verki hefðu
geta gert þar til kola í öllum gryfjunum á
einum degi og fengið úr þeim 30 tunnur
af viðarkolum. Svo ötullega gengu þeir
Botnskán kolagrafar. Steinum hefur verið hlaðið í kring til merkingar. í baksýn
sést ein af torfunum, sem gefa hugmynd um, að þarna hefur áður verið þykkur
jarðvegur.
Skógarmenn við kolagerð. Teikning eftir greinarhöfundinn.
LÉSBÓK MORGUNBLAÐSINS 23. NÓVEMBER 1991 7