Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1991, Blaðsíða 8

Snorri á Húsafelli og bróðir hans til verka
í skóginum undir Hafnarfelli* en eins er víst,
að verkið hafi unnist seinna í þessum lág-
vaxna skógi upp til fjalla.
Þegar gert var til kola, var oftast farið í
skóg að hausti og byijað á því að velja gott
svæði til skógarhöggsins. Þá voru hríslur
höggnar með beittri exi þétt við jörð. Síðan
var hrísið kvistað með sniðli, þannig að allt
lim eða brum var höggvið af hverri hríslu.
Hið kvistaða tré, sem nefnt var timbur, var
síðan lagt á viðhögg og kurlað niður með
exi. Var kurlið látið vera 8-10 sm langt eða
allt að 15 sm væri um þykka lurka að ræða.
Síðan var grafin gryija, í laginu sem
hringlaga pottur, oft meira en metra djúp
og tæpir tveir metrar í þvermál, en stærð
skálarinnar fór eðlilega eftir því hve mikið
skyldi brenna eða hve tilgerðin var stór, eins
og það var kallað. Þarna í skógartungunni
undir Bláfelli var jarðvegur þykkur og
steinalaus og var því auðvelt að grafa góðar
og loftþéttar kolagrafir. Voru þær grafnar
í fokjarðveginn, allt niður að 4000 ára gömlu
örkulagi úr Heklu. Sést á þessu, að öskulag-
ið hefur þá verið í um eins metra dýpt frá
yfirborði svarðar eins og það var þá, en
seinna hefur aukist mikið við þykkt jarðvegs
af áfoki á þær torfur, sem nú standa þama
eftir á berangurs melunum.
Þegar búið var að taka gröfina þurftu
skógarmenn að fylla hana af því kurli, sem
átti að brenna til kola. Var það gert á sér-
stæðan hátt. Fyrst var á miðjan grafarbotn-
inn komið fyrir logandi taðflögu og í kring
um hana var raðað rótum og lurkum svo
að vel loftaði undir kurlið. Þá var komið
fyrir smástönglum eða berbeinglum yfir tað-
flöguna. Og byijaði þetta sprek fljótlega að
loga. Síðan var reisikurli úr 10 til 15 sm
löngum bútum raðað upp í köst, sem nefnd-
ur var buðlungur. Var best að hafa reisikurl-
ið krókalítið. Fór þá fljótt að skíðloga og
þjappaði skógarmaður þá að lurkunum svo
að ekki holbrynni. Var þá gröfin fyllt af
öllu smákurlinu, þar til kúfur var kominn á
hlaðann í gröfinni. Þurfti að hafa snör hand-
tök við að bera öll kurlin saman, en stundum
vildi þó eitthvað verða eftir af viðarkvistum
og kemur þaðan máltækið „að ekki komi
öll kurl til grafar”. Þegar búið var að fylla
kolagröfína æstist eldurinn. Beið skógar-
maður eftir því að snarkaði í lurkunum á
réttan hátt og kurlið fór að bresta í kol.r'
Kastaði hann þá þökum yfir brennandi kurl-
ið i gröfmni. Þvínæst var mold mokað yfir
þökumar og vandlega þjappað að, þannig
að hvergi kæmist loft að eldinum. Kolaðist
nú eldurinn í loftþéttri gryfjunni og var
ekki byijað að ijúfa kolagröfina fyrr en eft-
ir 15 til 20 klukkutíma eða jafnvel ekki fyrr
en eftir 3 til 4 daga. Vandasamt var að
byrgja gröfina á réttum tíma. Væri það
gert of seint brunnu kolin til ösku, en væri
gröfín byrgð of snemma yrðu kolin of lítið
brennd og lök til þess að smíða við og ekki
reyklaus.7
'VlÐARKOL
Úr einni gröf gátu fengist 4 til 5 tunnur
kola,5 en þó oft minna eða aðeins tvær tunn-
ur.6 Þurfti eina tunnu af viðarkolum til þess
að smíða einn samsuðjuljá. Smiðjur voru þá
á hveijum bæ og nauðsynlegt að eiga viðar-
kol til þess að geta smíðað og dengt ljái.
Eldsneytisþörfin var einkum mikil á fyrstu
öldum, á meðan járn var unnið úr mýrar-
rauða. Eftir að jám fór að flytjast inn þurfti
samt sem áður að hafa viðarkol til allra járn-
smíða. Var því lífsnauðsynlegt að eiga viðar-
kol og geta komist í skóg til að gera til
kola. Á 19. öld var viðurinn á Suðurlandi
helst fluttur heim til bæjar og þar gert til
kola, en ekki brennd kol í skógi.7 Bendir það
enn til þess, að kolagrafirnar við Bláfell séu
mun eldri en frá síðustu öld.
Eftir 1867 var nú tegund af Ijáum tekin
í notkun hér á landi, en það voru skosku
ljáirnir svonefndu, sem ekki þurfti að dengja.
Við það féll niður hitun Ijáa við kola eld og
með því þörfin fyrir viðarkolagerð, en þá
var skógurinn við Bláfell fyrir löngu horfmn.
Höfundur er náttúrufræðingur og starfar við
| Rannsóknastofnun landbúnaðarins, Reykjavik.
Heimildaskrá
1) Ámessýsla. Sýslu- og sóknarlýsingar Hins íslenska
| bókmenntafélags 1839-1843, bls. 133-134,138. Sögu-
i félagið, Reykjavík 1979.
> • 2) Ami Magnússon og Páll Vídalín. Jarðabók II bls.
287. Kaupmannahöfn 1918-1921.
3) Eggert Ólafsson og Bjami Pálsson. Ferðabðk 1
“ b!s._114, 158, Reykjavík 1943.
4) íslenskt fornbréfasafn II bls. 668, IV bls. 4, XV,
l ~ 1 Félagsprentsm., Reykjavík 1947.
! 6) Jónas Jónasson. íslenskir þjóðhættir, bls. 66-67.
I Isafoldarprentsm., Reykjavík 1934.
6) Kristleifur Þorsteinsson. viðarkolagerð. Úr byggð-
um Borgarfjarðar II, bls. 26-33, ísafoldarprentsm.,
Reykjavík 1948.
7) Oddur Oddsson. Viðarkol, bis. 374-382, Eimreiðin,
Reykjavík 1928.
, 8) Þórunn Valdimarsdóttir. Snorri á Húsafelli, bls.
i 63, Almenna bókafélagið, Reykjavík 1987.
Þegar lífið sprengir
sig úr klakaböndum
Höfn ólst Svavar upp, og þaðan var skammt
að tengjast mannlífi úr þeim sveitum sem
höfðu verið einna mest einangraðar allra um
aldirnar, og torfærastar með straumþungum
vötnum og háskalegum og mannskæðum ferð-
Bráðlega kemur út bók
eða „kver” eins og
höfundurinn kallar hana,
um Svavar Guðnason.
Útgefandi er Edition
Blöndal í
Kaupmannahöfn. Hér er
gripið niður í kafla úr
fyrriparti bókarinnar.
Bókarkafli eftir
THOR VILH J ÁLMSSON
alögum yfir jökul, sem stundum var sprung-
inn og rifinn allt til heljar. Þorpsbúarnir komu
úr þessum sveitum með sérstæðu fasi sem
jafnvel þótti skrítið þegar kom í fjölmenni,
margir íbyggnir og taldir seinlátir einsog
þeir sýnast sem eru vanir að þurfa að sjá við
vanda þegar getur skilið á milli lífs og dauða
ef athygli bregzt og gátin. Margir fóru lengra
austur úr umsátri hungurs, þeir sem fóru
ekki út í eyjar, og lögðu mannlífi til nýja
tóna og nýjan þrótt hvar sem þeir komu. Og
margir áðu líka í Hornafirði á Höfn meðan
þeij hugsuðu sitt ráð og mátu færin austar.
í uppvextinum drakk Svavar í sig sérstakt
orðafar sinna heimahaga, ásamt ýmsum fa-
stöktum. Hann lærði á veðrin, og gerðist
öflugur og hygginn ferðamaður, og naut þess
síðar í menningarveðrunum með sínum hætti.
Hann kallaði það að vera vatnamaður góður,
og dró þá seiminn á sinn sérkennilega hátt.
Enda reynir þama meira á ferðamenn í mikl-
um vötnum og stríðum en víðast annarsstað-
ar, og forsjálni, útsjónarsemi og dirfsku, með
þeim hyggindum að ætla sér af.
Ætli hann hafi stundað almennt púi þeirr-
ar tíðar? Hann er sonur vertsins í plássinu.
Þá er maður svolítið öðruvísi settur en aðrir
í litlu þorpi. Til vertsins koma gestirnir, ferða-
menn og fulltrúar heimsmenningarinnar,
listamenn og skáld og sveitamenn. Einn vetur
var Halldór Laxness þar í gervi farkennar-
ans, og las upp unglingur skáldskap eftir sig
í kirkjunni einsog hann hefði þegar heims-
menninguna að bakhjarli. Snemma fór Svavar
að vinna við kaupfélagið að taka á móti vöru
og koma henni fyrir og afgreiða út úr höndl-
uninni. Þessu fylgdu margvísleg átök, þegar
allt var unnið með líkamsafli. Og engin furða
þó að Svavar væri rammur að afli. Og búðar-
vinnunni fylgir menningarsamband um allar
sveitir í daglegum samræðum við ferðamenn.
Og ekki ónýtt fyrir listamann að hafa þannig
þræði um allt hérað, og ef eitthvað vantaði
á þá komst það væntanlega til skila við mat-
borðið í föðurhúsum, þar sem ferðamenn
fengu gistingu.
Frændgarður Svavars stendur víða um
þessar sýslur undir Vatnajökli. Orð fer af því
hve fólk þar um slóðir er ófullyrðingasamt
og oft með ólíkindum. Já og nei eru þar of
stór orð til að tíðka í daglegri ræðu, heldur
er sagt þegar tekið er af skarið: Svo er.
Kona ein kallaði til frændsemi við mann og
réð það af iíkindum í munnsvip þeirra og
augnabragði. Það er nú víst ekki, sagði mað-
urinn með staðbundnu hæglæti og litaðist
víða um gólfdúkinn: en það kom hér maður
frá Hlíð, sagði hann.
Af þessu skaftfellska kyni hafa sprottið
frægir listamenn og skáld kunnir af einurð
sinni og dirfsku þó þeir hafi skyggnzt vel um
gáttir, þar á meðal hinn ærslafulli spekingur
Þórbergur Þórðarson ólíkindameistari, að
ógleymdum Jóhannesi Kjarval.
Það kom snemma í ljós hvert hugur Svav-
ars hneigðist öðru fremur. Mest varð hann
að læra af sjálfum sér að fara með liti og
gera myndir. Þó hafði hann félaga í þeim
hugðarefnum, einn var Jón Þorleifsson list-
málari, heldur eldri, og yfírmaður hans við
kaupfélagið, þar sem Svavar fór ungur að
vinna, sjálfur kaupfélagsstjórinn Bjarni
Guðmundsson var frístundamálari. Hann
pantaði sér vandaða liti og efni til myndagerð-
ar og átti þátt í að koma Svavari á bragðið.
Þeir fóru saman í leiðangra til að mála freist-
andi mótíf úti um sveitir og skoða landið
auga þess sem ætlar að verða listmálari.
Garðar bróðir Svavars fylgdi þeim iðulega
sömu erinda. Og fleiri voru að dunda við liti
og gátu borið saman bækumar þegar þeir
voru að snapa sér það sem þurfti í kunnáttu
og tækni.
Og hvað þá um stórhátíðir sem urðu þegar
Ásgrímur Jónsson rakst ósjaldan þangað, til
að myndfesta dýrðina. Kannski munaði þó
mestu þegar sjálfur Jóhannes Kjarval birtist
goðum líkur, og gisti hjá Guðna vert, föður
Svavars og Ólöfu móður hans. Stundum sagði
hann frá því þegar hann sá Kjarval í átökum
við heybagga sem hann þyrlaði eins og fisi
og þá klukkaði í Svavari þegar hann minntist
kraftakarlsins sem stóð geði hans svo nærri.
Þetta eru frumherjarnir í íslenzku mál-
verki. Það er ekki lengra aftur í upphafið en
þetta. Það er kynslóðin á undan Svavari sem
storkar aðstæðunum og verður fyrst til að
reyna að hafa viðurværi af myndlist. Hitt var
algengara, sem var dæmi Sæmundar Hólms,
hann fékk fimm verðlaun á Konunglega aka-
demíinu í Kaupmannahöfn á seinni hluta
átjándu aldar og gat ekki annað en koðnað
niður við prestskap í allsleysinu á íslandi.
Ekki þótti öllum gæfulegt þegar bókbindari
tók sig upp úr öruggu starfi, sótti um styrk
til Alþingis að læra til listmálunar erlendis,
fékk hann og fór rétt fyrir aldamótin. Þetta
var Þórarinn B. Þorláksson og varð fyrstur
til að komast upp með slíkt háttalag. Svo
koma Ásgrímur, Kjarvai og Jón Stefánsson.
Kannski hefur sá mikli rómantíker meðal
íslenzku frumkvöðlanna Ásgrímur Jónsson
haft handtrekktan ferðafóninn með sér og
hlustað á Schubert meðan lónið spratt undan
skriðjöklinum og Öræfajökull forgylltist í sól.
Og ætli sonur vertsins hafi ekki snúizt fyrir
litameistarann, og kannski fengið að hreyfa
við lit með pensli, og setja annan hjá á blað-
inu, sjá þá mætast, og takast á í sjálfstæðu
fríspili í ævintýri dagsins. Þarna hitti drengur-
inn hinn mikla meistara vatnslitarins sem
náði svipmóti héraðsins og ijallanna svo
hraðfara um blokkina með þessum vandbeittu
litum þar sem má svo litlu muna. En Svavar
átti einmitt síðar eftir að yrkja öðrum betur
viðkvæmustu myndljóð með þessu sama efni
vatnslitarins.
Hver veit nema einhver óformleg tilsögn
hafi fylgt.
Þó finnst mér einsætt að mest áhrif hafi
æskukynni af Kjarval haft á Svavar; og löng-
um var milli þeirra einkennilegt ertnisam-
band, því hvor vissi af hinum, meistarinn og
hinn ódæli ungi maður sem þurfti að brjótast
út úr skugganum og ryðja sínar eigin braut-
ir, varast mest þann sem hefur staðið geði
hans næst.
Áður en Svavar kastar sér út í listina hef-
ur hann hefðbundinn vinnuskóla að baki,
sveitastörf, pakkhúsmennsku, að draga fyrir
fisk í lóninu, og veiða úr vötnum og ám. Það
var margt fólgið í þeim lærdómi að verða
vatnamaður góður. Það er ekki nóg að hitta
vaðið heldur þurfti að sjá út hvernig braut,
hvar voru svelgir og iðuköst, hvar væri hætt
við sandbleytum sem sugu allt kvikt niður.
Minnsta blika á himni gat boðað veðrabrigði,
far í skýjum og form sögðu sitt, og hvert þau
stefndu. Þar urðu skilningarvitin að vaka sí-
fellt, og skynsemi að draga réttar ályktanir.
Þetta var skólinn. Arfur kynslóða, uppeldið
fólst í því að læra rétt handbrögð á landi sem
á sjó, og hlusta á sögur af ferðaslarki, þar
sem mátti litlu muna, fregnir af volki, dirfsku
með útsjón, að ætla sér af var dyggðin.
Faðir Svavars var ekki einungis vert held-
ur líka kaupmaður og bjó í Heklu. Vertshús-
ið hlaut samkvæmt eðli sínu að vera fréttam-
iðstöð og frásagnabanki þar sem menn lögðu
inn nýjar og gamlar sögur af því sem var
fréttnæmt fyrir utan sprettu, tíðina, heyskap-
inn, fallþunga dilka, aflabrögðin með því sem
fékkst af fiski úr vötnum, selfang á fjörum,
frásagnir af vitrum hestum og ratvísum hund-
um sem voru forvitri á veðurofsa og hættur,
jafnvel hrútar sem höfðu mannsvit. Þá voru
líka ferðir yfir jökul og sprungur og snjóflóð
sem gleyptu menn. Jökullinn skilaði ári síðar
tÖsku póstsins sem hann hélt eftir; einn sat
sólarhring í sprungu og söng þangað til bræð-
ur hans frá Kvískeijum fundu hann því sá
bróðirinn sem var organisti heyrði fyrst söng-
inn. Hann mátti varla vera að því að sæta
aðhlynningu eftir gistinguna í jöklinum því
að honum lá svo mikið á að skrifa skýrsluna
í þýzkt vísindarit...
A Kvískerjum stendur fræg vísindaaka-
demía sjálfmenntaðra bræðra í lítilli vin í
krika jökulsins. Þar nostra þeir við að halda
lífí í vininni sinni og heimssamböndum, læra
tungumálin af útarpinu og spyrja hvern sem
kemur markvisst að því sem þeir þurfa að
fá að vita, skoða alltaf út fyrir verkefni dags-
ins, og skipta með sér vísindagreinunum svo

'!ii*iiiiitilíSállÍJ.III4Í-ÍiiWH'
Oíi' V