Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1991, Page 11

fyrir neðan skemmuna og með kistil með
sér, sem hún fyrr hafði sést stinga böggli
í. Þessi kistill verður nú sönnunargagnið,
þegar Gissur spyr son snn út úr. Nú kemur
í ljós, að þjófurinn er sú lærbrotna vinnu-
kona sjálf. Segir hún sér það til málsbóta,
að í þau þijú ár, sem hún hafi verið vinnu-
kona lijá lögréttumanni hafi hún ekki kaup
fengið. Manga fær það straff að vera rek-
in úr vistinni fyrir ófrómleika sinn, en slepp-
ur við tugthúsið vegna nísku Auðunar og
fær að hökta til hans Jóns síns í Hjáleig-
unni. Og. að sjálfsögðu fá svo þau Andrés
og Una að eigast í lokin.
Eins og sjá má, er efnið ekki verulega
veigamikið, og úr því unnið á þann veg,
að vel skilst, að leikurinn hafi verið saminn
í flýti. Byggingunni er ábótavant; ein aðal-
persónan, Hrólfur, dettur út eftir fyrsta
þátt, önnur, Manga, kemur ekki nægilega
mikið við sögu í hinni eiginlegu leikfléttu,
til þess að hún verði að þeirri aðalpersónu,
sem hún hefði getað orðið; sama má í raun
segja um Auðun, þó að hann sé viðriðinn
flest það sem í leiknum gerist. En þessi
þijú eru fulltrúar þess, sem skáldið beinir
spjótum sínum að: flysjungsháttur Hrólfs
og lygar, svik og prettir; dómgreindarleysi
Auðuns og uppskafningsháttur, dómgirni
og flumbrugangur, níska og ágirnd; ótrú-
mennska og fólska Margrétar, hræsni og
yfirdrepsskapur. Margrét er þó sú eina, sem
eitthvað hefur sér til málsbóta, en ekki er
verulega vel úr því unnið og hnúturinn
leystur fullauðveldlega. Enn verr er þó
skilist við hina tvo; ef menn eru í vafa um,
að Manga hafí eitthvað af leiknum lært,
þá eiga þær efasemdir ekki síður við um
lögréttumann. Og við Hrólf er hreinlega
skilist í lausu lofti.
Aðrar mannlýsingar eru ekki heldur
djúpstæðar eða blæbrigðaríkar. Gissur er
dreginn fáum dráttum sem myndug skyn-
semin holdi klædd, Eiríkur enn færri drátt-
um auðmýkingar og þakklætis; Sigríður
sveiflast milli bónda síns og þeirra, sem
betur þykjast sjá; elskendurnir nokkuð
daufir, svo sem oft vill bregða við í gleði-
leikjum og þó ekki alveg lífvana; ekkert
af þessu fólki er litlaust með öllu og í lýs-
ingunni á Auðuni, Möngu og Hrólfi eru
dágóðir sprettir. Hin eiginlega flétta leiks-
ins er í rauninni fleiri en ein, eða að minnsta
kosti ná ekki allir þræðimir fram í enda-
hnútinn (sauðaþjófnaðinn og kistilþjófnað-
inn); þó að flest atvik leiksins spinnist af
kaupmennsku Hrólfs, er sagan bláþráðótt
og hvelfíst ekki um eina grundvallarhugs-
un; höfundur flöktir milli fláræðis Hrólfs,
trúgirni Auðuns og óheiðarleika Möngu,
þegar hún er að reyna að koma sér áfram
í lífinu.
Þó að þannig megi sitth'vað finna að
byggingu og gerð leiksins býr hann þó
yfír ótvíræðum kostum. Samtölin eru lif-
andi og leikræn, athöfn lýsir persónum og
ekki orð ein, skop höfundar er ferskt og
meiningin góð nókk. Sem þjóðlífslýsing
verður leikurinn nokkuð svo trúverðugur
þrátt fyrir yfirtóna skopsins og ádeilunnar.
Mörg atriðanna eru ljómandi vel skrifuð,
t .d. kynningin á Hrólfi í 2., 3. og 4. atriði
I þ., uppljóstrunin og þjófkenningin í 3.
og 4. atriði annars þáttar, þegar Auðun
uppgötvar skemmuþjófnaðinn í byijun 3.
þáttar, uppgjörsatriði þeirra feðga, Gissur-
ar og Andrésar, og eintöl Möngu. Þrátt
fyrir alla sína galla er leikurinn skemmti-
lega leikrænn og þar skilur milli feigs og
ófeigs.
ÆVI SlGURÐAR
Þegar Sigurður Pétursson samdi Slaður
og trúgirni var hann 37 ára gamall og
stóð á tindi síns veraldlega embættisframa;
1789 hafði hann verið skipaður sýslumaður
Kjósarsýslu og héraðsdómari Gullbringu-
sýslu og árið eftir bætist við lögreglustjóra-
embættið I Reykjavík. Hann var fæddur
að Ketilsstöðum á Völlum 26. apríl 1759,
sýslumannssonur; fór utan með föður sín-
um 1768 og aftur 1774 og var þá settur
í menntaskóla í Hróarskeldu, þaðan sem
hann lauk stúdentsprófi 1779. Þá um
haustið var hann tekinn í stúdentatölu við
Kaupmannahafnarháskóla, tók heimspeki-
próf sumarið eftir, málfræðipróf 1782,
bæði með fyrstu einkunn og loks lögfræði-
próf 1788 með 1. einkunn í báðum prófum.
Hér um segir Árni Helgason í títtnefndu
æviágripi Sigurðar í fyrstu útgáfu verka
hans:2 „Enn að hann líka hafi átt þann
vitnisburð skilinn má ráða af því, að kenn-
arar hans við háskólann vitna um hann,
að hann hafi verið einhvörr af sér samtíða
efnilegustu stúdentum. Framanaf stundaði
hann einkum málfræði og söguvísindi . . .
og svo var hann orðinn vel að sér í mál-
Sigurður Pétursson,
fyrsta leikritaskáld íslands.
Leikendaskráin frá frumsýningunni á „Slaðri og trúgirni".
fræði, þegar hann fór að iesa lög, og nefnd-
ur merkismaður í vitnisburði þeim er hann
gaf Sigurði 1783, seigist meiga fullyrða:
„að einginn af þeim æskumönnum, sem
þá séu við háskólann, standi honum jafn-
fætis í málfræði”. Séra Árni tínir síðan
fleiri ummæli til um þekkingu og kunnáttu
Sigurðar því til staðfestingar, að hann
hafi verið vel bóknæmur og fjölvísari en
gengur og gerist, siðprýðismaður og „í líf-
inu ekki neinn skrummaður”. í embættis-'
ferli fékk hann þessi ummæli hjá Espólín:
„léttlátr og meir gefinn fyrir gaman enn
standa fyrir vandfærni og vítum3 og á öðr-
um stað lýsir Espólín Sigurði:' „Hann var
skáld ok gáfadr vel, jafnlyndr og smá-gam-
ansamr, ok nokkut skeytingarlítill, gjördi
sér allt jafnlétt, bólugrafínn í andliti, lítill
vexti ok sköllóttr snemma.”1 Og í Sýslu-
mannaævum segir: „undarlegur, komiskur,
satririskur í tali og sáldskap, þótti því nokk-
uð keskinn í tilsvörum sínum.”5 Ekki þarf
að lesa lengi í ljóðum Sigurðar til að sann-
færast um, að þarna er rétt fýst, þó að
bókmenntasögulega séð hafi honum nýst
betur að sinni satírísku æð í leikrituninni.
Um svipað leyti og Sigurður fór að nema
við háskólann hóf þar nám Geir Vídalín.0
Séra Árni hefur nú orðið: „Urðu þessir
tveir íslendíngar fljótt málkunnugir, og
tóku saman herbergi á Regentsi. Þá hafði
Sigurður að mestu leiti týnt niður íslendsku
máli; við skáldskap hafði hann ekkert
feingist, og af Eddu vissi hann ekkert að
seigja; og til þeirrar íslendsku glímu mundi
hann ekkert. Hann hafði líka siglt héðan
úngur. Allt þetta lærði hann á stuttum tíma
af stallbróður sínum Geir, er bæði var
hagmæltur og líflegur glímumaður á ýngri
árum; enda minnti Geir sinn vin Sigurð
tíðum á það, að sér ætti hann að þakka
skáldskapargáfuna og glímu frækleikinn,
og þóttist ekki til lítils hafa unnið, þegar
Sigurður bæði væri orðinn betsta skáld,
og mikill glímumaður. Sigurður taldi aptur
til skuldar hjá Geir fyrir það hann hefði
gjöi'f hann að biskupi, er hann þess vegna
þakkaði sér, að þegar þeir voru saman við
háskólann, hafði Sigurður kennt honum
hebresku, án hvörrar einginn getur orðið
biskup; en ekki var hebreska um það leiti
kennd á íslandi; Sigurður hafði lært hana
í Hróarskelduskóla.” Er ekki að orðlengja
það, að með þeim stallbræðrum tekst vin-
átta, sem helst uns yfir lýkur; Sigurður
er um skeið heimiiiskennari hjá Castenski-
old, föður þess, sem síðar varð stiftamt-
maður á íslandi, en þar festir Sigurður
ekki yndi og Ijóðar þar um til Geirs. Og
þegar Geir fer til íslands og gerist prestur
í Reykjavík er Sigurður ekki seinn að sækja
um Kjósarsýslu. Hann býr fyrst í brauði
forvera síns í embættinu í Brautarholti á
Kjalarnesi, en síðan ræðst hann á vist með
rektor Hólavallaskóla, Gísla Thorlaciusi og
eru þaðan komin hans nánu tengsl við
skólann og skólapilta. Árið 1795 verður
Gísli ekkjumaður og þá flyst Sigurður í
hús Jóns Sveinssonar landlæknis í Nes-
stofu. Landlæknir deyr 1803, og það sama
ár flyst Sigurður til síns gamla vinar Geirs
biskups og býr fyrst á Lambastöðum og
síðan í Reykjavík. Geir biskup lést 1823
og bjó Sigurður þau ár, sem hann átti ólif-
uð, hjá ekkju biskups; sjálfur lést hann
1827. En sama ár og hann flyst til Geirs,
segir hann af sér embætti vegna vanheilsu
(fótarmeins) og lifir embættislaus eftir
það. Hans síðari æviár voru því ekki með
sama gleðibrag og æskuárin, enda segir
séra Árni: „svo það mátti heita sem Sigurð-
ur væri dáinn áður enn hann dó” og „Á
efri árum lífsins var hann heldur fálátur,
og máske stundum ei frí fyrir amasemi í
lundinni, er eingum mun þykja tiltökumál,
sem gáir þess, að hann aldrei var heilbrigð-
ur maður, enn þótt ekki alljafnt þjáður af
veikindum; enn jafnvel á hans seinni árum
gat hann orðið vel glaður, þegar af honum
bráði og hugurinn fékk ráðrúm til skemmti-
legra hugsana.”7
Wessel Og Norska Félagið
En fleiri kenndu Sigurði skáldskapinn
en Geir Vídalín. Poestion segir frá því án
þess að geta heimildar, að Sigurður hafi,
meðan hann nam í Kaupmannahöfn, verið
meðlimur í Det norske selskab.8 Upphaf
Stellurímna bendir ótvírætt til að hið ís-
lenska skáld hafi verið handgengið hinu
norska skáldi Johan Herman Wessel, sem
var potturinn og pannan í Norska félaginu.
Reyndar lætur Sigurður í það skína, að
Stellu hafi hann snúið á íslensku og sé
eftir Wessel, en fljótt kemur í ljós, að
frumsamið er að mestu að minnsta kosti,
og framarlega er lýsing á Wessel sjálfum,
sem tekur af öll tvímæli um að Sigurður
hefur borið til hans harla hlýjan hug og
þekkt af öðru en afspurn. Enda er það
svo, að margt í skáldskap Sigurðar minnir
einmitt á skáldskap þeirra Norðmannanna,
eins og þeir tömdu sér í þessum félags-
skap, en Norska félagið var eins konar
bókmenntaklúbbur og sóttu menn um að-
ild; þeir héldu úti ljóðaárbók um nokkurt
skeið. Um þessar mundir, á síðustu áratug-
um 18, aldar, skiptust menn í tvo flokka
í bókmenntum Dana. Ef Vídalín „depender-
aði” af Ewald, eins og menn hafa haldið
fram (og þó með minna rétti en halda
mætti), þá gengur Sigurður í hinn flokk-
inn. Ewald hafði teygað í sig hina þýskætt-
uðu tilfinningastefnu, en í hinum herbúðun-
um voru m.a. ýmsir málsmetandi Norð-
menn, sem þá í staðinn sneru sjónum til
Frakklands. Einn þeirra, Johan Nordahl
Brun, samdi t.d. harmleikinn Zarine í
frönskum anda og þótti samtíðinni til um,
en í dag er þetta leikrit og þessi stefna
reyndar kunnust af skopstælingu Wessels,
Kierlighed uden Strömper, sem samin var
1772, sex vikum eftir að Zarine var frum-
flutt. Þrátt fyrir þetta taldist Wessel „frön-
skumegin” í þessum bókmenntaeijum; allt
uppblásið var honum framandi og öll hans
gáfa var meira í ætt við l’esprít gallois en
tilfinningasemi og stílbólgu; í því áttu þeir
Sigurður sammerkt. Sá var og andinn í
Norska félaginu, þar sem hver var öðrum
fremri í jarðbundnum en hnyttnum tækifæ-
riskveðskap. Kierlighed uden Strömper
varð meistarastykki Wessels og enn sígilt
verk í dönskum og norskum leikhúsum,
en skáldið sjálft átti heldur dapra ævi, lauk
aldrei prófi, ílentist í Kaupmannahöfn, dró
fram lífið með kennslu, en lifði að öðru
leyti fyrir daginn og glasið og dó 1785,
aðeins 43 ára gamall. I Stellurímum lýsir
Sigurður Wessel sem ungum og glæstum,
en það hefur hann varla verið lengur, þeg-
ar þeir kynntust; það er hinn ungi skáld-
andi, sem Sigurður er þama að hylla í
hugarsýn.
Ekki verður reyndai' með nokkru séð,
að Sigurður hafi orðið fyrir áhrifum frá
leikriti Wessels, hvorki í Hrólfi né Narfa,
nema þá sú tilgáta sé rétt, að hann sé
höfundur Messuláta; formið á Kierlighed
uden Strömper er reyndar bundið við fomi
hins franska harmleiks og ort á alexandr-
ínu og efnið annars konar en íslenskir
skólapiltar hefðu verulegan snertipunkt
við; hins vegar er skopstælingin gegnum-
færð af trúmennskulegri kunnáttu. Og hið
sama má segja um Messulætin. I ljóðum
beggja, Sigurðar og Wessels, má hins veg-
ar finna ótvíræða líkingu, sumt af tíðar-
anda og tísku, annað af svipaðri lífsaf-
stöðu. Hér eru hjá báðum frásagnarljóð,
og eitt hið lengsta hjá Wessel heitir ein-
mitt Stella, ekki ólíkt að efni, en verk Sig-
urðar þó sjálfstætt um efnismeðferð og
bragarhátt. I smákvæðum svipar þeim
einnig saman, nema hvað Sigurður er bein-
skeyttari ef eitthvað er, í honum er stund-
um hundingjaháttur, sem hljómar saman
við botnlaust hrifningarleysi af ytri upp-
hefð, auði og völdum. Báðar yrkja t.d.
keimlíkar drykkjuvísur (ein hjá Sigurði
nefnist Trúaijátning). Sigurður tekur líka
meira upp í sig og virðist það vera ein-
kenni á skáldum Leirgerðarára. Sú graf-
skrift, sem Wessel orti sjálfur, hljóðar svo:
Han aad og drak, var aldrig glad,
Hans Stövlehæle gik han skieve;
Han ingen Ting bestille gad,
Tilsidst han gad ei heller leve.
(Þ.e. Hann át og drakk, var aldrei glað-
ur,/ hælarnir á skósólunum voru skakkir;/
engu kom hann í verk/ og loks nennti
hann ekki lengur að lifa.)
Og þessu bætti hann við:
Han syntest fddt til Bagateller,
Og noget stort han blev ei heller.
(Þ.e.: Hann virtist fæddur til smárra
verka/ og ekkert varð heldur úr honum.)
Bjarni Thorarensen valdi Sigurði þá
grafskrift, að „ríki hans var ekki af þessum
heimi” og má það til sanns vegar færa,
þegar ævin er skoðuð, og þó ekki, ef til
verkanna er litið. En grafskrift Sigurðar
sjálfs var meira í anda Norska félagsins
og Wessels:
Hér liggur Péturs Sigurður son.
Hans Sál er á himni að flestra von.
Til Yfirvalds eitt sinn öðlingur sló hann;
Hann át, hann drack, hann svaf, og svo dó hann.
Þau líkindi eru heldur engin tilviljun, því
að í ljóðakompum og handritum má finna,
að eftinnæli þeirra beggja eru skrifuð þar
saman. Og kannski fer vel á því, ef það
er rétt sem trúlega Jón Sigurðsson segir
í Nýjum félagsritum9 í ritdómi um ljóð og
leikrit Sigurðar, að það hafí verið „almennt
mál, að Wessel hafi einkum þótt vænt um
Sigurð og lagt hendur á höfuð honum, eins
og til að leggja yfír hann anda sinn”.
Meðal félaga Wessels í Det norske
Selskab voru landi hans Joachim Vibe, sem
1795 varð amtmaður í vesturamti íslands
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30.NÓVEMBER 1991 11