Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1992, Blaðsíða 3

T-ggPálg
M O R O O M B L. A 0 8 1 N 8
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavik.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstraeti 6. Sími 691100.
Myndin er af nýjum barnaskóla í Stuttgart, sem
vakið hefur mikla athygli. Frá honum er nánar sagt
á bls. 2.
Á faraldsfæti
Síðastliðið ár varð óvenju mikið ferðaár hjá umsjón-
armanni Lesbókar, sumpart vegna þess að blaðið
var þá vettvangur fyrir bílaumfjöllun og ferðalög
og sumpart vegna þess að hrein og klár forvitni
rekur blaðamenn til að reyna að sjá með eigin aug-
um eitthvað af því sem er að gerast, innanlands og
utan. í fyrri hluta þessara minnispunkta er gripið
niður í Hvítárnesi, á V atnsskarði, í Suður-Frakk-
landi, á Haukadalsheiði og í Florida.
Blaðaljósmyndir
ársins hafa verið kjörnar af fjölþjóðlegri dómnefnd,
sém árlega velur beztu blaðamynd ársins úr miklum
fjölda ljósmyndara, þar á meðal frá íslenzkum blaða-
ljósmyndurum. En þar að auki eru veitt verðlaun
og viðurkenningar fyrir beztu myndirnar í ýmsum
efnisflokkum. Þetta er kynning á sýningu, sem í
dag verður opnuð í Listasafni ASÍ.
Rannsóknir
Mikil og ör tækniþróun hefur orðið hér í gerð gróður-
korta og öðrum rannsóknum henni samfara. Um
það skrifa þeir Ingvi Þorsteinsson, Guðmundur Guð-
jónsson og Kolbeinn Árnason.
GRÍMUR THOMSEN
Huldur
Djúpt í hafi
í höll af rafi
Huldur býr,
bjart er trafið,
blæjan skír.
Oft í logni
á Ijósu sogni
langspilið hún knýr,
sindrar silfurvír.
Raular undir
Rán í blundi
rótt og vægt.
Lognið sprundi
ljúft er þægt.
Og í draumi
undirstraumur
ymur stilit og hægt.
Haf er fagurfægt.
En í kalda
er kvikar alda,
kreppist glær,
hærri galdur
Huldur slær:
Strengir hlymja,
hrannir glymja,
-hvítar nær og íjær,
rymur sollinn sær.
Trúi’ eg leiki
Faldafeyki
fiðlan snjöll.
Eru á reiki
rastafjöll.
Ægis dætur
fima fætur
flytja um báruvöll.
Byltast boðaföll.
Dunar sláttur,
dýrri’ er háttur
drósar brags,
tekur hún brátt
til Tröllaslags.
Magnast stormur.
Miðgarðsormur
makka kembir fax. -
Kenna knerrir blaks.
Meðan veður
valköst hleður
vogs um tún,
Huldur kveður
hafs í brún.
Inni’ á víkum
yfir líkum
einnig syngur hún
marga raunarún.
Óm af hreimi
galdurs geymir
gígjan þá,
dregur hún seiminn
djúpt í sjá,
treinist lengi
tón, og strengir
titra eftir á
dult í djúpi blá.
Grímur Thomsen (1820-1896) var fæddur á Bessastöðum og þar bjó
hann og þar dó hann eftir að hann fluttist heim en hann hafði verið
starfandi við utanríkisþjónustu Dana. Grímur lauk meistaraprófi í sam-
tímabókmenntum við Hafnarháskóla og síðar fékk hann doktorsnafn-
bót. ( 22 ár átti hann sæti á Alþingi.
Ertungan í hættu?
vinlega síðan ég
man eftir mér
hefur verið
haldið uppi
skoðanaskipt-
um um íslenska
tungu, hvort
henni sé rétti-
lega beitt, hvort hún sé menguð erlendum
orðum, hvort hún sé í hættu stödd. Barátt-
an gegn dönskuslettum var hörð, eins bar-
áttan gegn flámælinu og varð mönnum
mikið ágengt. Sýnir það best hveiju menn
fá áorkað ef þeir eru eins hugar og sann-
færðir um að nú dugi ekkert annað en
skefja-
laus barátta.
Á stríðsárunum tók við óttinn við ensku-
sletturnar og er hann viðvarandi enn. Þó
megum við ekki gleyma því að vissar ensku-
slettur frá stríðsárunum eru nú úr sögunni
þar sem aðstæður hafa breyst síðan, en
auðvitað hafa aðrar tekið við.
Sjálfsagt muna margir eftir því að Hall-
dór Laxness var á sínum tíma sakaður um
að skrifa vitlaust mál, fara ekki eftir viðtek-
inni stafsetningu ríkisins og sletta erlendum
orðum. Vildu harðh'fismenn þeirra tíma
helst láta skipa honum að bæta málfar sitt
og stfl. Auðvitað lét hann allt slíkt prump
sem vind um eyrun þjóta og sagði að rithöf-
undur notaði þau orð sem honum hentaði
best til að koma hugsun sinni á framfæri.
Sumt af orðum hans og orðatiltækjum fest-
ist í tungunni, annað rykféll í bókum, eins
og ávallt gerist í þróun máls. Við megum
ekki gleyma því að tungan hefur alltaf
verið að þróast gegnum aldirnar þótt hún
hafi haldist tiltölulega hrein vegna einangr-
unar okkar frá öðrum málsvæðum og til-
vist bókmenntanna. Ef grannt er skoðað
má þekkja marga erlenda kvisti sem skotið
hafa rótum hérlendis og borið hin ágætustu
blöð. Einhver sagði mér t.d. að öll orð í
málinu sem byijuðu á P væru af rómönsk-
um toga spunnin. Þau hafa lagað sig eftir
íslenskum beygingum og eru löngu orðin
jafngóð íslenska og fornnorræn orð.
Orð eru alltaf að bætast við í íslensk-
una, sum af íslensku bergi brotin, önnur
af erlendu. Með tímanum festast sum þessi
orð í málinu en önnur hverfa. Yfirleitt held
ég að beygingar og mismunandi myndir
orða stefni í áttina til einföldunar, eins og
gerst hefur í öðrum málum. Við því er í
rauninni ekkert að segja, þetta er einfald-
lega þróun málsins sem er að gerast fyrir
augunum á okkur. Við getum auðvitað
streist á móti og haldið dauðahaldi í gömul
orð og orðmyndir sem allur þorri manna
er hættur að nota og skilur varla, ég nefni
sem dæmi orðið „vergur" sem ég efast um
að einn maður af þúsundi skilji þótt menn
séu enn að burðast með það í opinberum
skjölum.
Fyrir nokkru las ég það í grein eftir einn
af málfræðingum okkar að ef of hart væri
saumað að þróun málsins, væri hætta á að
það sprengdi af sér öll bönd þegar fram
liðu stundir.
Einhveiju sinni las ég það í bók að þjóð
ætti heimtingu á sjálfstæði og sinni eigin
menningu meðan hún legði eitthvað já-
kvætt til heimsmenningarinnar. Það höfum
við gert á undanförnum öldufn og ég vona
að við höldum áfram að gera það. Ef við
hættum hinsvegar að sýna af okkur menn-
ingarlega reisn, fleygjum frá okkur menn-
ingarlegum gersemum okkar og lepjum
aðeins upp erlendan hégóma, skiptir engu
máli þótt við hverfum af sjónarsviðinu sem
þjóð.
En er nokkur hætta á þvílíku slysi? Eg
held ekki. Ég held að þessi ótti sé skyldur
oftrúnni á forsjána; ef boð eða bönn eru
afnumin, halda alltaf einhveijir að allt sé
að farast. Á stríðsárunum og fyrstu árin
eftir stríðið lá hin nákalda krumla boða og
banna á svo til hverjum hlut. T.d. var þá
hámarksverð á bókum og urðu útgefendur
að sanna með reikningum fyrir opinberum
embættismanni hver útgáfukostnaður
hverrar bókar væri og síðan mælti hann
fyrir um hvert útsöluverð hennar mætti
vera. Þegar hámarksverðið var afnumið
óttuðust margir bókavinir að verðið ryki
upp úr öllu valdi. Svo fór þó auðvitað ekki,
verðið lækkaði yfirleitt.
í Lausitz í Suðaustur-Þýskalandi býr
slavneskt þjóðarbrot sem Sorbar nefnast,
afkomendur Vinda, og er spurn af þessu
fólki þarna á þeim tíma sem Hrafna-Flóki
og Ingólfur Árnarson voni að skoða til
slægna hér á landi. Sorbar tala slavneska
tungu, auk þýsku sem er annað mál þeirra,
og þeim hefur ekki komið til hugar að leggja
þetta gamla mál sitt niður. Jafnvel Hitler
gat ekki fengið þá til þess þótt hans menn
beittu til þess hnúum og hnefum. Sorbar
eiga sína eigin rithöfunda og sína skóla og
eru stoltir af því. Wales-búar tala sitt eigið
mál, auk ensku, í Elsass býr heldur fámenn-
ur hópur manna sem fluttist þangað frá
Sviss á nítjándu öld til þess að kenna hör-
vefnað og það fólk talar enn sína sérkenni-
legu þýsku mállýsku í sínum hópi.
Ég held að þessi ótti við að „týna tung-
unni“ sé ástæðulaus. Það er auðvitað degin-
um ljósara að flest ungt fólk sem vex hér
upp talar ensku, sumt vel og annað miður,
enda erum við umkringd engilsaxneskum
máláhrifum. En er það slæmt? Við veijum
á hveiju ári stórfé í að kenna börnum okk-
ar ensku, svo að þau eigi greiðari aðgang
að umheiminum og geti notfært sér eitt
heimsmálanna til fróðleiks og skemmtunar.
Frá mínum bæjardyrum séð er enskukunn-
áttan ávinningur og hann ekki svo lítill.
Ég viðurkenni að vísu að mér þykir leitt
hversu mjög Norðurlandamálin hafa þokað
úr sessi hér síðan í æsku minni, aðallega
danskan, en um það þýðir ekki að sakast.
Danska er ekki auðvelt mál, þótt hún sé
skyld okkar rnáli. Ágúst Strindberg sagði
einu sinni að danska væri eina tungumálið
í heiminum sem hann gæti ekki lært.
íslenskan er ekki í neinni hættu ef við
höldum vöku okkar og það held ég að við
gerum, þrátt fyrir allt. Látum ekki boða-og-
banna-postula æra okkur en leyfum tung-
unni að þróast á eðlilegan hátt. m.a. með
notkun tökuorða sem geta lagað sig eftir
íslenskum beygingareglum, en ef við eigum
eftir að verða þeir amlóðar að týna tung-
inni, sýnir það ekki annað en að við erurn
aumingjar og kvikindi sem ekki verðskulda
sjálfstæði og menningu, og heimurinn verð-
ur engu fátækari fyrir þótt slíkir hverfi úr
sögunni.
TORFI ÓLAFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. JANÚAR 1992 3