Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1992, Blaðsíða 4

Ahallandi sumri 1991. Skýin hanga í miðjum
hlíðum og sáldra fínlegum regnúða yfír landið
en jafnvel í slíkum dumbungi er Eyjafjörður
falleg sveit. Við erum þrír á ferð; greinarhöf-
undur, Baldur Óskarsson rithöfundur og Þórð-
ur sagnaþulur Halldórsson frá Dagverðará.
Förinni er heitið inn dalinn, allt inn í Saurbæj-
arhrepp, að bænum Skáldstöðum efri.
Skáldstaðir efri mun þó enginn hefðbund-
inn bær, í skilningi okkar nútímamanna, né
heldur er þar veglegrar móttöku að vænta.
Bæjarhúsin af torfi gjörð, lágreist og gróin
eftir myndum að dæma. Því myndir eru okk-
ar einu viðmið; enginn okkar félaganna hefur
komið hér fyrri. Húsráðendur verða heldur
engir fyrir því bóndinn, Kjartari Júlíusson,
féll frá fyrir réttum áratug og kona hans,
Finnbjörg Stefánsdóttir, er nýlega látin.
En hvað rekur þá þijá ferðalanga til að
aka langa vegu til funda við lágreist eyði-
býli, vísast að falli komið? Jú, hér er um sann-
kallaða pílagrímsför að ræða; kynnisför á
slóðir merks manns sem þar eyddi langri ævi
við að yrkja jarðargróðann á föðurleifð sinni
og hirti ekki í neinu um stökkbreytingar aldar-
háttarins umhverfis. Að Skáldstöðum mátti
með sanni lifa andblæ horfínnar aldar, jafnt
í byggingum, búskaparháttum og mannlífi.
Þar hafði fyrirgangur, framfarir, efnishyggja
og lífsgæðakapphlaup tuttugustu aldarinnar
ekki fundið inngöngu í lágreist bæjarhúsin.
Því fer þó fjarri að Kjartan bóndi og Finn-
björg húsfreyja hafi verið utanveltu við rás
heimsviðburða. Útvarp var á heimilinu og
bókakostur í mesta lagi, enda bóndinn lestr-
arhneigður. En Kjartan bóndi lét veraldarf-
árið ekki rugla sig { ríminu heldur gekk að
daglegum starfa sínum — þeim starfa sem
verið hafði iðja ábúenda í landinu frá alda
öðli — og hugsaði sitt.
Ekki lét Skáldstaðabóndinn þó við þankana
eina sitja, því frá hans hendi birtist bókin
Reginfjöll að haustnóttum og fleiri frásagnir
árið 1978. Má rétt ímynda sér þvílíkt átak
og viðburður það hefur verið í kyrralífsveröld
þessa vinnulúna kotbónda að hrinda skrifum
sínum til útgáfu. En það eru einmitt skrifín
þau arna sem eru leiðarstjama okkar, vitring-
anna þriggja, á slóðir þessa hógværa rit-
smiðs. Af þessu verki sínu er höfundur þeirra
— sem enginn okkar heyrði né sá í lifanda
lífi — okkur svo kunnur og handgenginn sem
hefðum við þekkt hann langa ævi.
Á lífsgöngu sinni skráði Kjartan þanka
sína um hin ýmsu málefni auk þess sem hann
hafði unun af að færa ýmsar sagnir úr sveit-
inni og viðburði eigin tilveru á blað. Skrif
hans bera kunnáttu hans í móðurmálinu fag-
urt vitni og stílbrögðin mætti færa á töflu í
hvaða skóla landsins sem væri, nemendum
til eftirbreytni. Skáldjöfurinn Halldór Laxness
segir á þessa leið í formála að bókinni:
„Af bréfum hans, minnisblöðum og skrif-
uðum athugunum sá ég að þessi kotbóndi
hafði snemma á valdi sínu furðulega ljósan,
hreinan og persónulegan ritstíl, mjög hug-
þekkan, þar sem gæði tungunnar voru í há-
marki, blandin norðlenskum innanhéraðsmál-
venjum sem allt er gullvæg íslenska; og ég
velti þessu hámenntabókmáli fyrir mér af
þeirri orðlausu undrum sem einstöku sinnum
getur gripið mann gagnvart fslendingi." (1)
II.
Ekki þættu það allt stórviðburðir sem
Skáldstaðabóndinn færði til bókar en slík er
frásagnargáfa hans og gleði, einlægni og rit-
þróttur að jafnvel hin hversdagslegustu tilvik
öðlast merkingu og mikilvægi í meðförum
hans. Og þvílíkur unnandi góðra bókmennta
var þessi eyfírski kotbóndi að hann bauð sjálfu
Nóbelsskáldinu til dvalar. Halldór þáði boðið
og virðist hann hafa verið alltíður gestur þar
nyrðra. A.m.k. hefur skáldinu gefíst gott tóm
til að kynna sér skrif gestgjafa síns. Mun
útgáfa þeirra einnig undan rifjum Halldórs
runnin. Fylgdi hann bók Kjartans úr hlaði
með fýrmefndum formála þar sem hann útli-
staði m.a. túlkun sína á þeirri landkönnunar-
þrá sem greip bóndann á efri árum. Kjartan
tók sum sé staf sinn og mal og hélt til fjalla,
maður á áttræðisaldri, meðan kona hans beið
hans í óraflýstum torfbænum. Valdi þessi
aldni göngugarpur haustið til ferða, þann tíma
sem hvað fegurstur er til fjalla hérlendis en
getur þó reynst einfara öldungi ærið skeinu-
hættur. En Kjartan komst klakklaust úr
göngum sínum um reginfjöll að haustnóttum.
Og í bók hans má lesa hughrif fjallafarans
sem er einn með sjálfum sér og náttúrunni
í tæru haustlofti norðlenskrar hásléttu. Trú-
lega hafa fáir nútímamenn verið betur í stakk
búnir til að meðtaka þau áhrif, melta þau og
færa í letur, en einmitt þetta náttúrubarn úr
eyfírskum torfbæ:
„Það er undarlega djúp og áhrifarík þögn
á þessum miklu auðnum. Hún er í raun og
sannleika allt öðruvísi en kyrrðin á afréttum
og eyðiplássum. Á þeim stöðum má þó ein-
lægt heyra ámið og lækjarhjal, og stundum
jarm kinda og annarra náttúrubarna. — En
hér ríkir grafarró alla tíma; einungis urðirn-
ar, er vatnið seytlar glaðlega gegnum, bera
með sér að þær séu ekki gersneyddar lífræn-
um efnum; ekki aldauða. Á sólbjörtum sum-
ardegi er unun að reika þarna um. Þar hefur
hver og einn sannarlega frið til þess að hugsa,
ótruflaður af mælgi fólksins og muldri, og
hinum hávaðasömu fylgifískum þess, vélun-
um.“ (2)
Og nokkru síðar getur að líta þessa lýsingu
á fegurð norðlensks fjallahrings:
„Þetta var fagurt sem draumsýn. Það var
eins og að vera kominn í annan bjartari og
fullkomnari heim, einhveija furðurveröld þar
sem engir harmar og ekkert böl er til. Mér
fannst ég stækka og verða betri í andanum,
meira að segja sæll og hamingjusamur að
standa þama og horfa. — Stara. Eg held að
allt þetta víðáttumikla landsvæði hafí verið
Þetta var einskonar
pílagrímsfór að
Skáldstöðum, þar sem
bæjarhús Kjartans
skáldbónda er að hverfa
ofaní jörðina. Að áratugi
liðnum verður trúlega
ekkert uppistandandi.
EftirJÓN BENEDIKT
GUÐLAUGSSON
Bærinn á Skáldstöð-
um er á góðri leið
með að verða ein-
ungis dálítill hóll í
landslaginu.