Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1992, Qupperneq 2

HVAR SIGUR Á
ÓGÆFUHLIÐINA ?
Litróf mannlegra athafa í
nútíma þjóðfélagi er svo
fjðlskrúðugt að það
minnir á mósaíkmynd. í
þessu er út af fyrir sig
styrkur; enginn biður um
einhæfni. Við tölum
gjarnan um „Menning-
una“ á full einhæfan hátt; meinum þá oft-
ast listmenningu, sem er aðeins einn þáttur-
inn í þessum vefnaði. En við erum líka að
byggja hús, búa til mat, aka í umferðinni,
rækta hross, veiða físk og sem betur fer
margt annað. Við tölum um verkmenningu,
veitingahúsamenningu og umferðarmenn-
ingu. Allsstaðar erum við að reyna að bæta
okkur, eða hvað?
Fræðingar í útlöndum skipta þessari flóru
gjarna í hámenningu og lágmenningu og
þykir sumum felast í því nokkur hroki. Látum
það liggja milli hluta, en reynum að átta
okkur á því, hvort eitthvað af því sem við
aðhöfumst hér, geti flokkast undir lágmenn-
ingu, eða jafnvel lágkúru. Og hvar er það
helzt, sem sígur á ógæfuhliðina? Þá er ekki
verið að tala um það sem fram kann að fara
á bak við luktar dyr á heimilum eða annars-
staðar, heldur það sem fram fer opinberlega,
er haldið að almenningi og getur með því
lækkað almennt menningarstig okkar.
SJÓNVARPSAUGLÝSING-
AR OG LJÓSVAKABLAÐUR
Ef eitthvað sérstakt gæti öðru framar
orðið til þess að skaða móðurmálið og lækka
þarmeð menningarstig okkar, er það blaðrið
og málleysumar, sem hellist yfir þjóðina frá
sumum hinna „fijálsu" útvarpsstöðva. Sú
fjölbreytni, sem menn héldu að fylgdi þessu
frelsi hefur ekki sést ennþá; einhæfnin í
tónlistarflutningi er til dæmis alveg maka-
laus. Þessi þáttur í menningarlífi okkar er
vægast sagt afleitur, en vegna þess hve
margir hafa gagnrýnt þetta, ætla ég ekki
að ræða það frekar hér. Aðeins skal á það
bent, að í ljósi þess að ríkisútvarpið er búið
að vera menntastofnun fyrir þjóðina í ára-
tugi, hefur því miður sigið á ógæfuhliðina
með þessari auknu ljósvakamiðlun.
Eitt af því sem heyrir til hinu hvunn-
dagslega, andlega fóðri, eru sjónvarpsaug-
lýsingar. Þær eru vægast sagt misjafnar
og þær verstu eru ekki meðmæli með deild
grafískrar hönnunar við Myndlista- og hand-
íðaskóla íslands, sem útskrifar auglýsinga-
teiknara. Þeir vinna við auglýsingagerð og
búa stundum til full fáránlegar auglýsing-
ar; þær verstu verka öfugt. Þegar þær birt-
ast gengur maður helzt í burtu frá tækinu
og ég hef heyrt fólk tala um, að það sé
komið með andúð-á því sem verið er að
auglýsa og vildi helzt geta sniðgengið það
ef hægt væri. Ekki er til dæmis alveg hægt
að sniðganga mjólk, en margar sjónvarps-
auglýsingar á vegum svokallaðrar mjólkur-
dagsnefndar, eru sér á parti í þessa veru.
Þarna er reynt að bregða upp einhveiju
fáránlegu - að sjálfsögðu með dæmigerðum
íslenzkum ofleik- og útkoman er einungis
hallærislegt skrípaverk. Maður, sem lítur
helzt út fyrir að vera vangefinn, er látinn
hamast á líkamsræktarbekk þar til hann
hlussast út af honum og niðurstaðan er sú,
að mjólkurglas gerði sama gagn: Við eigum
að trúa því að mjólk sé góð vegna þess
ama. Fyrirtæki sem selur japönsk hljóm-
tæki hefur gleypt við samskonar hugmynd
og er ekki hægt að sjá að þar hafi menn
háar hugmyndir um væntanlega viðskipta-
vini. Einhveijar auglýsingastofur maka þó
krókinn á þessu og hver haldið þið svo að
borgi þann kostnað á endanum?
Hittt er svo annað mál, að húmor á
mæta vel heima í margskonar auglýsingum,
en þá þurfa húmoristar að koma þar nærri.
Sem dæmi um vel heppnaða sjónvarpsaug-
lýsingu, þar sem byggt er á gamansemi,
má nefna áramótaauglýsingar Happdrættis
Háskóla íslands með þeim Bessa Bjarnasyni
og Árna Tryggvasyni. Sú hugmynd var
snjöll að láta þá skoða gömlu, svarthvítu
myndirnar af sjálfum sér.
SÖNGL Á ENSKU
Nútíminn þarf á mikilli afþreyingu að
halda og stór hluti af erlendum þáttum og
kvikmyndum er beinlínis gerður til að sinna
þessari þörf og ekkert er rangt við það. Það
versnar hinsvegar í því, þegar fréttir verða
ekki annað en ómerkilegasta afþreying, eins
og þegar farið er til fundar við hrút, sem
utanríkisráðherra hefur verið líkt við á fundi
með bændum.
Þegar staðið er að innlendum skemmti-
þáttum í sjónvarpi; þáttum sem talsvert er
borið í, setja menn gjarnan markið ögn
hærra. Á þessum vettvangi eru það einkum
Hemmi Gunn og Edda Andrésdóttir, sem
keppa fyrir Sjónvarpið og Stöð 2. Margt
er þar prýðilega vel gert, jafnvel af list-
rænni reisn, þegar bezt lætur.
Út af fyrir sig var góð hugmynd í
skemmtiþætti Eddu að virkja hæfileikafólk
í kaupstöðum landsins. Þar hefur þó tekizt
miður í því, sem hún nefnir „kraftakeppni"
og á að vísa til skemmtikrafta. Segja má
að nokkrir kaupstaðanna hafi keppst um
að halda á loft merki lágmenningar með
góðu samþykki stjómandans. Það hefur
birzt í því að ungpíur koma fram og söngla
ensku einhveija flatneskju. Undantekning
var bráðungur drengur frá Selfossi og stúlka
frá Hafnarfirði, sem bæði sungu á móður-
málinu .
Veit þetta blessað fólk ekki, að fátt er
eins grútmyglað og enskutextavæll af þessu
tagi? Hefur það ekki fylgst með í dægurlaga-
bransanum, þar sem plötuútgefendur hafa
blessunarlega metnað til þess að leggja
áherzlu á íslenzka texta? Og var ekki ein-
hver úr hinum vinsælu Sykurmolum að slá
því fram, að sniðugt væri að flytja á plötum
alla texta á íslenzku til að skapa sérstöðu?
Svo virðist sem fólk telji, að það sé með
á nótunum og alveg inni í hringiðu heims-
menningarinnar á þennan hátt. Það er sorg-
legur misskilningur; um allt land er yfrið
nóg af alvöru skemmtikröftum. Lofíð þeim
að komna fram. Kannski er þetta smáat-
riði, og ugglaust undir merki afþreyingar
eins og margt annað. Það er samt dapur-
lega leiðinlegt - og leiðinlegt að fínna metn-
aðarleysið, sem þetta ber vott um.
FÁTÆKT í NAFNGIFTUM
Arfaklær lágmenningarinnar spretta víða
upp, til dæmis í nafngiftum á verzlunum
og veitingahúsum. Einnig þar verðum við
að beijast gegn ofurvaldi ensk/amerískra
áhrifa, sem hafa tilhneigingu til að valta
yfír allt. Margsinnis hefur verið fundið að
þeirri áráttu að nefna skemmtistaði og verzl-
anir eftir enskum borgum. Þessi árátta er
næstum jafn gömul og þéttbýlið í Kvosinni.
Þegar höfuðstaður landsmanna var hálf-
danskur, gnæfði stórverzlunin Glasgow yfír
lágreist húsin í bænum. Af einhveijum
ástæðum þóttu ensk nöfn fínni en dönsk:
Liverpool og Manchester til dæmis.
Ekki er langt síðan á það var bent, að
nafngift eins og Broadway á skemmtistað,
sem nú er raunar ekki til lengur, væri hvort-
tveggja í senn: Lágkúra og augiýsing á
útkjálkabrag. Þessi sami útkjálkabragur
gengur nú aftur í nafni veitingahúss, sem
heitir ósköp sakleysislegu nafni: LA kaffi.
í útvarpsauglýsingum eru þessir stafir aldr-
ei bornir fram á íslenzku, heldur heitir stað-
urinn Ellei-kaffi, vegna þess að vestra
skammstafa mann svo nafn Los Angeles.
Hvað okkur kemur það við og hvaða erindi
það á inn í nafngift á veitingahúsi hér er
með öllu óskiljanlegt, en fyrst og femst ber
það vott um skort á menningarlegri reisn.
Það á ekki af þessum stað að ganga, sem
áður hét Broadway. Eftir að honum var
breytt í kvikmyndahús, var efnt til sam-
keppni um nafn, sem manni skildist að
ætti að vera íslenzkt og virtist þetta nýr
og lofsverður metnaður. En forstjórinn hef-
ur að líkindum háft afar vonda ráðgjafa,
því báglega tókst til. Aldrei hefur nokkur
maður eignast jeppa á slakari forsendum
en sá, sem verðlaunaður var fyrir heitið
'Saga-bíó. Þetta er að vísu íslenzka eins og
einn ágætur unnandi móðurmálsins hefur
bent á í Morgunblaðsgrein. En það hlýtur
þá að vera nafnorðið sög, sem við er mið-
að; annað getur það ekki verið. Fleirtalan,
sagir, er í eignarfalli saga. Það er hinsveg-
ar óráðin gáta, hversvegna kvikmyndahús
er kennt sérstaklega við sagir og hverskon-
ar sagir eru það?
KLÆÐNAÐUR
Sjaldan eða aldrei er talað um fatamenn-
ingu almennt, sem er þó ekkert síðri jiáttur
í menningu okkar en margt annað. Islend-
ingar fylgjast áreiðanlega vel með tízkunni
og samanburður á því sem fyrir augu ber
í borgum Evrópu til dæmis, er okkur hag-
stæður. Þetta er að vísu alltaf háð sveiflum,
en þegar á heildina er litið hafa orðið fram-
farir í hinum hversdagslega klæðnaði, sem
hér á íslandi þarf að taka mið af veðrát-
tunni. Mussu- og druslutízkan, sem kom í
kjölfar þjóðfélagshræringanna um og eftir
1968, hefur sem betur fer vikið fyrir snyrti-
legri klæðnaði.
Það er þó fremur vaxandi tilhneiging til
þess að fara hvert sem er í vinnugallanum.
Að fara í kvikmyndahús „eins og maður
stendur", er orðin viðtekin hefð, enda eru
kvikmyndahús hversd^gsleg fyrirbæri. Mér
fínnst hinsvegar gegna allt öðru máli, þegar
farið er í leikhús, í 'kirkju eða á hljómleika.
Ætla má að fólk fari í kirkju til að upplifa
hátíðlega stund og að það beri virðingu
fyrir stofnuninni. Það eykur einnig tvímæla-
laust á hátíðleika í hljómleikasal og í leik-
húsi, ef fólk er vel klætt, - og væntanlega
er verið að sækja slíka listviðburði til þess
að ijúfa hversdagsleikann.
En þegar byggt er Borgarleikhús og for-
salur þess hafður álíka hátíðlegur og vöru-
skemma, er varla við góðu að búast. Þá er
beinlínis verið að segja við væntanlega leik-
húsgesti: Æ, komið þið bara hingað eins
og þið væruð að fara í bíó. - Ég sé líka að
þetta hefur haft tilætluð áhrif. Síðast þegar
ég fór í Borgarleikhúsið, sat næstur mér
maður, sem ég get ímyndað mér að hafi
verið að taka til í bílskúmum heima hjá
sér, þegar hann fékk allt í einu þá hugmynd
að fara í leikhús. Og að hann hafi farið
eins og hann stóð. Raunar var hann ekki
einn um að vera subbulega til fara þetta
kvöld; aðrir aftur á móti í sínu fínasta pússi.
Fyrir nokkram dögum sá ég einnig í Þjóð-
leikhúsinu, sem mér finnst alltaf hátíðleg
bygging, að þessi áhrif voru tekin að berast
þangað. Sú hefð, sem staðið hefur síðan
leikhúsið var vígt, hefur verið rofin. Dugg-
arapeysur geta verið ágætur heimaklæðnað-
ur og sumum hentar að vera peysuklæddir
í vinnu. Karlmenn geta hinsvegar ekki með
nokkru móti klæðst duggarapeysum svo
hátíðlegt sé og að sjá menn þannig klædda
í Þjóðleikhúsinu, fínnst mér fram úr hófi
ósmekklegt og bera þess eins vott, að al-
mennri smekkvísi og fatamenningu sé að
hraka. Við höfum varið milljónatugum til
þess að gera Þjóðleikhúsið upp og það er
komið í þann viðhafnarbúning, sem flestum
finnst að sé viðeigandi í „musteri íslenzkrar
tungu“. Þessvegna sýnum við öllu þessu
óvirðingu, ef við mætum á sýningar í klæðn-
aði sem engan veginn rimar við umhverfið.
Sumt af því er einhverskonar niðursnobb,
sem alltaf er viðloðandi í listageiranum og
er hvimleiðast af öllu snobbi.
Gísli Sigurðsson.
2