Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1992, Blaðsíða 4

Nútíma enska:
„Eyðiland lágkúru,
klisju og kláms“
Karl Breta-
prins. Eftirað
hafa lesiðyfir
arkitektum um
hnignun bygg-
ingarlistar,
hefur prinsinn
af Wales enn
komið á óvart
með skörulegri
ádrepu um
afturför
enskunnar.
Eg tók boðinu um að vera verndari verðlaunaveit-
ingarinnar sem kennd er við Thomas Cran-
mer, einfaldlega vegna þes, að það sem oft
er nefnt „arfleifð okkar“ skiptir mig máli. Ein-
hverjir munu telja að slík afstaða lýsi óþarfa
Prinsinn af Wales hélt
ræðuna þegar veitt voru
skólaverðlaun, sem
Spectator og
Bænabókafélagið standa
að veitt voru í tilefni 500
ára afmælis Thomasar
Cranmer. Verðlaunin
eiga að stuðla að því að
skólanemendur kynni sér
og lesi Bænabókina, en
prinsinn notaði tækifærið
til að minna á vandamál
nútíma ensku og gæti
sumt af því sem hann
segir eins átt við
íslenzkuna.
Eftir KARL
BRETAPRINS
áhyggjum. Og ég hef reyndar orðið áþreif-
anlega var við — það, að taki maður af
skarið og tali um þýðingu arfleifðar okkar
og það sem læra má af forfeðrum okkar,
standi ekki á ásökunum um, að maður sé
haldinn eftirsjá eftir litauðugri fortíð, sem
ekki komi okkur lengur við. Þetta hefur
þvingað mig til þess að íhuga þá nærri
því ofsafengnu þráhyggju eða meinloku
sem fellst í hugtakinu „nútímalegur", að
vera „nútímamaður“. Óttinn við að vera
álitinn gamaldags virðist svo magnaður
og þrúgandi, að hinum eilífu sannindum
og gildum, sem liggja eins og rauðir þræð-
ir um hinn margslungna vef mennskrar
tilveru er kastað burt á þeim forsendum
að þau hefti framfarirnar. Gott og vel, ég
óttast ekki þá ásökun að vera talinn gamal-
dags, og það er þessvegna sem ég stend
hér í þessum ræðustóli, klæddur tvíhneppt-
um jakka og með uppbrot í buxum, tilbú-
inn að lýsa yfir þeirri staðreynd að ég trúi
því að Bænabókin sé lifandi og glæstur
hluti þeirrar tungu sem er arfleifð allra
enskumælandi manna og sem slík einn
þátturinn í þeirri voldugu samhljóman.
Minnist þið þessarar ágætu setningar
Alan Bennetts í „The Old Country?“ — „Ég
ímynda mér, að þegar flett verður upp í
næstu bænabók, þá muni þeir ekki skrifa
Hann, með stórum staf, stóru h-i. Guð
verður hafður með litlum staf til þess að
enginn af tilbiðjendum hans þurfi að finna
til minnstu vanmáttarkenndar.
Ég hefði viljað heíja mál mitt með hljóm-
sterkri setningu úr King James Biblíunni:
„Hlýðið orðum mínum.“
Nýja Biblíuþýðingin er ekki hljómandi
skipun, heldur „gefíð mér hljóð.“
Þama kann auðmýktin að virðast meiri,
en skáldskapurinn er horfinn, og mér
fínnst að við hljótum að spyija okkur að
því, hvort við getum orðið alþýðlegri með
því að draga úr skáldskapnum. Er ekki
viss tegund af yfirlæti fólgin í þeirri ætlan?
Það kann að vera rétt, að nú á dögum
sé meira um illa læst fólk en áður fyrr,
þótt ég efíst um að svo sé. Flest fyrri tíð-
ar fólk var alls ekki Iæst. En setjum svo,
að þetta væri satt. Hver í ósköpunum
ákvað þá, að besta lesefnið fyrir þá, sem
eru illa læsir, sé það sem er skrifað af
hinum sem eru illa skrifandi. Skáldskapur
er fyrir alla, jafnvel þótt ekki sé nema
fáeinar hendingar. En lágkúran er ekki
fyrir neinn. Lágkúran er opin öllum, —
það er eyðimörkin líka.
Bænabókin hefur verið Englendingum
og enskumælandi fólki andlegt forðabúr í
fjórar aldir. Þetta er bænabók ætluð öllu
samfélaginu, valin og samansett á þann
hátt, að hún fullnægir öllum. Þegar
Cranmer setti bænabókina saman leit hann
bæði til fortíðar og nútíðar eins og þýðend-
ur King James biblíugerðarinnar. Þetta
var á tímum mikilla breyUnga, siðskipt-
anna, og hann samdi bænabókina í anda
málamiðlunar. Ymsum samtíðarmönnum
hans þótti bókin bera afturhaldskeim, öðr-
um þótti hún um of róttæk, en bænabókin
hefur staðist tímans tönn. Hún hefur lifað
breytingar á kirkju og ríki, sem hefðu
úrelt hveija þá helgisiðabók, sem hefði
verið byggð á minna næmi fyrir hinni djúpu
þörf manneskjunnar fyrir lifandi hefð og
stöðugleika.
Cranmér kaus að nota „tungutak allra
tíma“ við gerð bænabókarinnar, en ekki
„mál eins tímaskeiðs". Þannig hefur
Bænabókin lifað með því að verða hluti
almennrar málvitundar. Orð og setningar
úr helgimálinu hafa orðið arfur enskrar
tungu með stöðugri endurtekningu um
aldir, — með guðsdýrkun innan kirkjunnar
og með hveijum og einum í einrúmi bænar-
innar. Nemendur í skólum ensku kirkjunn-
ar voru látnir læra altarisbænir úr Bæna-
bókinni utanað, en utanbókarlærdómur er
mjög fyrirlitinn af skólastefnumönnum nú
á dögum, en hugir venjulegra manna og
kvenna urðu fyrir sterkum áhrifum, þegar
menn lærðu bænirnar utanað og sóttu
messur, þar sem allir helgisiðir voru úr
Bænabókinni. — Enda þótt fólk hefði sjálft
ekki slíkt vald á málinu, að það gæti beitt
hljóðfalli og hrynjandi á sama hátt og
Cranmer, þá geymdust bænirnar í minni
vegna þess að fólk þekkti þær. Heima og
heiman, á sjúkrahúsum, á orrustuvellinum,
í einrúmi, í félagsskap, í þrengingum og
í velgengni, minntist fólk þessara orða og
þau veittu huggun og von, þegar mest
syrti að í lífi manna.
Bænabókin minnir okkur á mennskan
veikleika í „margvíslegum og óvæntum
breytingum hér í heimi“, og einnig á þá
huggun sem felst í „náðarmeðulunum og
voninni um dýrðina“. Hér á við að minn-
ast orða Orwells, þegar hann benti á í
„1984“, að auðveldasta leiðin til þess að
þurrka út alla sögu og alla hugsun er að
þurrka út málið, sem sagan og hugsunin
byggjast á. Og svo bjó hann til nýlenskuna
„Newspeak" handa heimi hinnar kommún-
ísku martraðar. Lítið á þessi orð — „Eigi
dirfumst vér, miskunnsami Drottinn, að
nálgast hið helga borð að eigin verðskuld-
an, heldur í trausti voru til þinnar miklu
miskunnar." Berið háttvísina I orðum
Cranmers saman við hrátt orðfæri Nýju
Bænabókarinnar, þar sem miklum tíma
er varið til að útlista fyrir Guði almáttug-
um það, sem hann hlýtur sjálfur að vita:
„Drottinn vor, Jesús Kristur, einkasonur
Drottins, föður vors, lamb Guðs, sem berð
burt synd heimsins, miskunna þú oss. Þú
situr við hægri hönd Guðs föður almátt-
ugs, meðtak þú bænir vorar — o.s.frv.
Það hryggir mig eins og efalaust ykkur
alla, að við komum hér saman til þess að
lofa verk Cranmers á tímum þegar verk
hans hefur verið skekkt og bjagað í þeim
vafasama tilgangi að gera það auðskiljan-
legra. Við virðumst hafa gleymt því, að á
hátíðlegum stundum þurfum við á sérstökú
og hátíðlegu tungutaki að halda: tungu-
taki sem er hafið yfír daglegt málfar. Við
hrósum „fegurð heilagleikans" en við
gleymum „helgi fegurðarinnar“. Ef við
hvetjum til notkunar á hversdagslegu, útj-
öskuðu og margtuggnu málfari, þá hvetj-
um við til hversdagslegrar, útjaskaðrar og
útþynntar heimsmyndar.
Éf enska er töluð á himnum (sem er
mjög líklegt, sé tekið mið af útbreiðslu
enskunnar með hveiju ári), mun Guð áreið-
anlega hafa ráðið Cranmer sem ræðurit-
ara. Englar af lægri gráðum eða stigum
munu líklega nota Nýju-bænabókina og
Nýju-biblíuþýðinguna sem minnisgreina-
mál.
Útgefendur Endurskoðuðu útgáfunnar