Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1992, Page 11

sér detta í hug að hugsuð sé frumleg hugs-
un á Norðurlöndum.
Eitt sinn heimsótti þýski kvikmyndagerð-
armaðurinn Werner Herzog ísland. Herzog
var þá nýkominn frá Perú. Hélt hann fund
í Þýska bókasafninu og sat fyrir svörum;
fóru samræður fram á ensku.
Herzog var spurður um möguleika nor-
rænnar kvikmyndagerðar og taldi hann þá
mjög litla, vegna þess að gagnstætt Perú,
þaðan sem hann var að koma, væri svo lít-
inn sársauka að finna á götum norrænna
borga.
Einn fundarmanna, Friðrik Þór Friðriks-
son, sem síðar átti eftir að sanna sig sem
prýðis kvikmyndagerðarmaður, var snöggur
upp á lagið og sagði: „We got the pain in
the brain.“ (Sársauki okkar er í heilanum).
Svipuð viðhorf og hjá Herzog mátti heyra
af vörum Isabellu Allende þegar hún var
stödd á bókmenntahátíð í Reykjavík, haustið
1987, en þá sagði hún eitthvað á þá leið að
á Norðurlöndum færu allir eftir umferð-
arreglunum og þar á væri mikill munur en
í Suður-Ameríku þar sem borgarastríðið
geisaði á milli húsa.
Frásagnarlistin Er
Alþjóðleg
Á yfirborðinu virðist sýn þeirra Allende
og Herzogs ákaflega glöggskyggn og jafn-
vel mætti færa sönnur á viðhorf þeirra með
ótal dæmum, til dæmis öilum þeim bók-
menntum sem virðast hafa verið samdar í
saumaklúbbum, með fullri virðingu fyrir
saumaklúbbum, en þegar betur er að gáð
ristir skilningur þeirra ákaflega grunnt.
í fyrsta lagi er frásagnarlistin í eðli sínu
alþjóðleg og sameign alls mannkyns. Grískar
fornaldarbókmenntir eða miðaldabókmenntir
einsog íslendingasögurnar eða ævintýri H.C.
Andersens eru á engan hátt séreign þjóð-
anna þar sem verkin hafa orðið tii. Eyru sem
heyra og augun sem sjá eru alls staðar þau
sömu.
Þó hafa öll menningarsvæði sín sérkenni,
sínar hefðir, kenjar, dynti og tiktúrur. Hið
staðbundna er efniviðurinn; sérkennin sem
gefa hveiju menningarsvæði sín persónuein-
kenni. En í frásagnarlistinni verða þessi sér-
kenni aðeins tjáð með aðferðum sem orðið
hafa til í aldanna rás og eru því sameign
alls mannkyns. Búningur orðanna er enginn
þjóðbúningur.
Það að flestar bókmenntir sem máli skipta
séu staðbundnar þýðir vitaskuld ekki að all-
ar staðbundnar bókmenntir skipti máli. Þær
bókmenntir sem Danir kallar „hjemstavn-
slitteratur" en íslendingar kerlingabækur
rista oft ekki dýpra en leikþættir sem starfs-
menn fyrirtækja færa upp á árshátíðum.
Til að skilja leikritið þurfa menn að vera
öllum hnútum kunnir í fyrirtækinu; og það
breytir í sjálfu sér ekki eðli kerlingabókanna
þó að þær séu sviðsettar í stórborg og ætlað
að höfða til annarra hópa í þjóðfélaginu en
sígildra sveitakerlinga.
Saga úr framandi umhverfi virkar sé hún
vel sögð og ef til vill er það í framandleikan-
um sem mennirnir finna skyldleika sinn. Við
ólíkar aðstæður bregðast þeir eins við. Sömu
atriðin skipta þá máli. Hjörtun slá alls stað-
ar eins.
Norræn frásagnarlist hvílir á gömlum
merg. í grein um Heimskringlu Snorra
Sturlusonar skrifar Halldór Laxness: „Sjó-
ræningjar, búhöldar og afdalakóngar norðan
af hjara veraldar rísa tignarstórir úr ósann-
fróðlegri fomaidarnóttinni og spyma enni
við himinhvelinu."
Hin ljóðræna einsemd alheimsins. ..
Turninn á heimsenda. .. Með örlitlum til-
færingum mætti færa ofangreinda lýsingu
Halldórs Laxness á fornsagnarrituninni yfir
á ýmislegt í norrænum nútímaskáldskap, til
dæmis færeyska töframanninn William
Heinesen. Hann gat lýst litlum bæ líkt og
sjálf norðurljósin loguðu í götulkuktunum.
Enginn efast um styrk norrænna bók-
mennta þegar fornbókmenntimar eru annars
vegar, en líklega er Rauða herbergið eftir
August Strindberg fýrsta norræna nútíma-
sagan; og meðal annarra norrænna braut-
ryðjendaverka mætti nefna Sult eftir Knut
Hamsun, Hærværk eftir Tom Kristensen og
Vefarann mikla frá Kasmír eftir Haildór
Laxness.
Á þessari hefð hvílir norræna nútímasag-
an, en eitt einkenni nútímalegrar sagnalistar
er einmitt að hve miklu leyti hún sækir efniv-
ið sinn í fábreytilegan hvunndaginn, í veröld
þorpa, borgarhverfa og þar fram eftir götum
og að mörgu leyti má segja að á síðustu
áratugum hafi bókmenntirnar færst nær
kjarna alþýðlegrar frásagnarlistar sem, ein-
sog aliir vita, einkennist öðru fremur af
ýkjum, hjátrú og smásmugulegri nákvæmni;
því sem er ótrúlegt en satt.
Jafn mikil virðing er borin fyrir stórbrotn-
um furðum sem raunsönnum viðburðum. Það
er mikill misskilningur en algengur að góðar
bókmenntir spanni vítt svið og eigi sér sam-
svörun í heimsviðburðum.
Heimssögulegur
Veruleiki í Fáum Orðum
í Persónulegum minnisgreinum um skáld-
sögur og leikrit segir Halldór Laxness: „Þeir
sem sömdu Islendingasögur voru gæddir
hæfileikum til að koma heimssögulegum
venaleika fyrir með fáum og einföldum orð-
um í litlu dæmi. Þeir kunnu að draga upp
myndir sem útheimtust til æsilegrar frá-
sögu, oft af mönnum sem enginn kannaðist
við annars staðar að, úr marklitlum plássum.
Þeir voru varkárir í meðulum sem meðal
annars Iýsti séf í því að fullyrða alltaf minna
en efni stóðu til. Þungi frásagnarinnar skap-
aðist ekki af hæð raddarinnar, heldur tempr-
un tilfinningarinnar og aga hugarins."
Menn úr marklitlum plássum, er hægt að
lýsa betur viðfangsefni margs þess besta í
nútímabókmenntum og er þetta ekki í undar-
legri mótsögn við viðhorf markaðsfulltrú-
anna sem helst vilja að „bókin í dag“ sé tilbú-
in daginn eftir að atvik gerast en eiga ekki
neina aðra mælistiku á atvik líðandi stundar
en fréttayfirlitið í sjónvarpinu þar sem merki-
legustu fréttirnar eru kynntar fyrst.
Að koma fyrir heimssögulegum venileika
í fáum og einföldum orðum, í stuttu máli
sagt, segja sögu, þar sem ævintýrið og veru-
leikinn haldast í hendur. Ég myndi segja að
innan um alla lyfseðlana sem gefnir eru út
á skáldskapinn sé þetta grundvallaratriði,
að minnsta kosti fyrir þann sem segir sögu.
Dagskipanir einsog sú að hella úr sál sinni
og nota skáldskapinn einsog legubekk hjá
sálfræðingi eða rétttrúnaðarhugmyndir þar
sem sannleikurinn er fyrirfram skilgreindur,
nú eða boðorð í stíl við dauða skáldsögunn-
ar, skipta sáralitlu máli þegar dillumar eru
gengnar yfir en eftir standa ævafom grand-
vallaratriði og hreyfa sig hvergi.
Því má slá föstu að þorsti mannanna í
sögur sé óslökkvandi og að sú tilhneiging
að „segja frá stórmælum sem orðið hafa í
veröldinni sé ekki tíska heldur mannkyninu
ásköpuð,“ einsog Halldór Laxness segir í
áður ívitnaðri ritgerð.
Stundum er staðhæft að frásagnarlistin
lifi aðeins í andlausum sápuóperam, sem
geti ekki hætt jafnvel þó að þeim sé löngu
lokið og að skáldskapur á bók sé heldur lít-
ill bógur þegar hálf heimsbyggðin situr með
störa og lifir sig inn vandamál vellauðugra
Texasbúa líkt og um nákomin ættmenni
væri að ræða.
Vitaskuld er bókmenntunum ekki ætlað
að keppa við aðra miðla. Svo gamlar era
þær og lífsreyndar að þær verða heldur ekki
slegnar út vegna þeirra. í fímm aldir þekktu
aðeins örfáir fískimenn og bændur íslending-
asögumar.
AllsstaðarEru
Yrkisefnin
Oft er sagt að fæðing nútímans hafí kall-
að skáldsöguna fram á sjónarsviðið og aðal-
atriðið er að hún er þar enn. Skáldsagan
hefur gengið í gegnum ótal tímabil og ekki
alltaf verið hugað langlífí. En nútíma skáld-
skap hefur varpað fyrir róða allri efahyggju
um eigið gildi og hún sækir lærdóma í sögu
sína til að takast á við samtímann í nýju
ljósi. Allar reglur era roknar út í veður og
vind og allir ismar komnir í einn stóran
pott, orðnir hluti af stærri heild. Leit eftir-
stríðsáranna að einu haldreipi er lokið.
Hvaðan kemur listin? Birtist hún í bíó-
myndum sem kosta milljarð eða metsölubók-
um á stærð við tíuþúsund framhaldsþætti?
Kostnaður er töfraorð í nútímanum, þó svo
að flest stærstu menningarafrek fortíðarinn-
ar hafí verið unnin við kjör sem flestir myndu
telja kröpp í dag.
Þó að stór hluti evrópskra kvikmyndagerð-
armanna nú til dags hafí mun minni fjármuni
úr að spila en félagar þeirra í Hollywood
leikur enginn vafi á því að mun meiri gróska
er í evrópskum kvikmyndum.
Hvaðan kemur listin? Út úr auðninni,
þokunni, rigningunni, hinum gráa hvers-
dagsleika? Því meir sem listamaðurinn nálg-
ast kjarna veruleikans því hærra flýgur and-
inn. Fiskar og fuglar, vængir og sporðar,
þar á milli er maðurinn. Hugarflug hans er
tengt veruleikanum órofa böndum. Og öfugt;
í listum er heldur enginn veruleiki án hugar-
flugs.
Yrkisefnin búa alls staðar: á brautarstöð-
inni þar sem heimurinn hangir og bíður, í
ryðguðu bárujárni frystihússins, í húsum og
þorpum. Það er ekki sjálft viðfangsefnið sem
skiptir máli, heldur samband listamannsins
við það; sá andi sem hann miðlar.
Hvert sem maðurinn fer skilur hann eftir
sig slóða af orðum; atvik í frásögur færandi.
Höfundur er rithöfundur.
EDITH SÖDERGRAN
Landið sem
ekki er
Sigurjón Guðjonsson þýddi
Mig langar til landsins sem ekki er,
því allt sem er — svo leið á að þreyja.
Máninn mælir í silfurrúnum
um landið sem ekki er.
Landið, þar sem allar óskir vorar uppfyllast
undursamlega,
landið, þar sem allir fjötrar vorir falla,
Iandið, þar sem vér svölum særðu enni
í mánadögg.
Líf mitt var brennandi blekking.
En eitt hef ég vissulega unnið og eitt hef ég
fundið,
veginn til landsins sem ekki er.
í landinu, sem ekki er,
er hann sem ég elska á ferð með glitrandi
kórónu.
Hver er hann, sem ég elska? Nóttin er dimm
og stjörnurnar titra við að svara.
Hver er hann, sem ég elska? Hvert er nafn hans?
Himnarnir hvelfast hærri og hærri, .
og mannsins barn drukknar í endalausum
móðum og fær ekkert svar.
En eitt mannsbarn er ekkert annað en vissa.
Það teygir upp arma sína hærra öllum himnum.
Og svarið það kemur: Ég er sá sem þú elskar
og alltaf munt elska.
Höfundurinn (1892-1923) var finnsk skáldkona og er þess nú
minnst að 100 ár eru frá fæðingu hennar. Hún dó fyrir aldur fram,
úr berklum, en hefur engu að síður haft mikil áhrif i norrænni Ijóða-
gerð.
JENNA JENSDÓTTIR BARÐI BENEDIKTSSON
Lífshlaup Svartmari
Ungbarn með sælublik í augum við bijóst móður bústnar sökkva hendur í ftjósama mýkt þeirra. Heimur mildur og hlýr umvefur móður og barn. Hjá einbúa í Atlantshafí oft var fortíð myrk í söguna og séra Hallgrím sótti þjóðin styrk nú, með tíma nægta og frelsis nægir fæstum þó af efnalegum auði og gæðum aldrei fáum nóg.
í kirkjugarði frosið lík í Ijósadýrð jólanætur heilög þögn hálfbrunnið kerti í krepptri hendi ungs manns við leiði móður. Eflist svo með öðrum lýðum efnishyggjan köld færast æ á færri hendur fé og mikil völd. Senn mun okkar álfu byggja ótal þjóða bland fornir stofnar falla, hverfa hið fyrirheitna land?
Fegurð himins skreytir trén hvítri mjöll hreinleikans. Alvaldið mikla umvefur móður og barn. Er ei mál að vera á verði viltu, litla þjóð í eina sæng með öðrum ganga eftirlát og góð? Við skulum fornu vítin varast varðstaðan er brýn látum ekki andann glepja óráðs tyllisýn.
Höfundur er rithöfundur í Reykjavík Höfundur býr á Akureyri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1. FEBRÚAR 1992 1 1