Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1992, Blaðsíða 4

Lífsskoðimarvandi sam-
tímans og kristin kirkja
Ierindi þessu verður leitast við að greina höfuðein-
kenni á lífsskoðunarvanda samtímans og ræða
hvemig kristin kirkja á að bregðast við honum. í
hnotskum er málið þetta: Trúarbrögð í hefðbund-
inni mynd em að líða undir lok, hjátrúarstefnur af
Mér virðist að prestar
hljóti áfram að verða
máttarstólpar
kirkjunnar. Ég tel á hinn
bóginn bráðnauðsynlegt
að þeir geri sér ljóst hvert
þessara meginhlutverka
— menningarhlutverkið,
rökræðuhlutverkið eða
dulúðarhlutverkið — þeir
ætla sér að rækja fyrst og
fremst og hvernig þeir
hyggjast fara að því.
Eftir PÁL
SKÚLASON
öllu tagi beija að dyrum. Við þessar aðstæð-
ur er sálarheill fólks undir því komin öðru
fremur að sérhver manneskja beiti skynsemi
sinni af alefli til að móta eigin lífsskoðun
og lífsstefnu. Kristin kirkja á að styrkja og
styðja þá viðleitni eftir föngum.
I
Lífsskoðunarvandi samtímans getur tekið
á sig margar myndir og brotist fram með
ýmsu móti. Ég lít svo á að hann spretti af
ákveðinni spennu í huga nútímafólks á milli
lönguimr til að hafa skýra og klára lífsskoð-
un og vitneskju um að forsendur slíkrar lífs-
skoðunar skortir. Annars vegar finnur fólk
fyrir brýnni þörf á að geta stuðst við áreið-
anlegar og sannar hugmynair um lífið og
tilveruna, hvaðan það kemur, hvert það fer
og hvað skipti máli í eilífðinni og hér og
nú. Hins vegar veit fólk mæta vel að engar
öruggar og algildar leiðir eru til að skera
úr um það hvaða hugmyndir um veruleikann
eru áreiðanlegar og sannar. Vandinn er þá
þessi: hverju á ég að trúa og treysta, ef og
þegar ég hef engar gildar ástæður til að
treysta eða trúa einu né neinu? Get ég lifað
án þess að reiða mig á nokkurn skapaðan
hlut? Eða hlýt ég að reiða mig á hluti sem
ég veit ekkert um og hef í rauninni enga
gilda ástæðu til að reiða mig á?
Þessi vandi er að sjálfsögðu ekki nýr af
nálinni. Hann hefur vafaiítið fylgt mann-
kyni frá því að sögur hófust, en á síðari
tímum hefur hann sótt fastar að fólki en
nokkurn tíma fyrr. Skýringin á því er senni-
lega sú að hefðbundnar lausnir vandans
duga fólki ekki framar. Með öðrum orðum,
hefðbundin trúarbrögð, sem áður miðluðu
fólki hugmyndum og skoðunum sem það
gat stuðst við til að vega og meta hlutina,
skipuleggja líf sitt og taka ákvarðanir,
megna ekki lengur að leysa lífsskoðunar-
vanda fólks, lausnir þeirra falla fólki ekki
lengur í geð eða brjóta jafnvel í bága við
heilbrigða skynsemi.
Af þessu leiðir að fólk verður sjálft —
án hjálpar hefðbundinna trúarbragða — að
móta lífsskoðanir sínar og lífsstefnu og beita
eigin dómgreind miklu meira en áður var
ætlast til. Segja má að þjóðfélag nútímans
krefjist þess af þegnum sínum, að þeir hugsi
rökvíslega um allt milli himins og jarðar og
móti sér skynsamlega skoðanir á veröld-
inni, skoðanir sem eru sífellt til umræðu og
endurskoðunar eftir því sem þekking og
reynsla mannfólksins vex.
Ég ætla ekki að gera hér að umtalsefni
hugsanlegar skýringar á því hvers vegna
trúarbrögðin hafa glatað gildi sínu í nútíma-
þjóðfélagi. Ég geng að því vísu að afhelgun
veraldarinnar sé orðin að veruleika og að
tími trúarbragðanna sé þegar liðinn, þau
heyri sögunni til á Vesturlöndum, vegna
þess að þau þjóni ekki lengur neinu mark-
verðu hlutverki í skipan þjóðfélagsins; Ijöldi
einstaklinga heldur vissulega áfram að trúa
hinu og þessu sem trúarbrögðin hafa kennt,
en þjóðfélagið, ríkið og borgin, þurfa ekki
lengur á trúnni að halda til að réttlæta sig.
Einstaklingarnar þarfnast heldur ekki trúar-
bragða til að réttlæta sig eða ákvarðanir
sínar og hafa sennilega aldrei gert það, þó
að fólk geti vissulega valið leið trúarinnar
til sjálfsræktar.
Trúarbrögð í alls konar myndum lifa samt
vissulega ennþá sem forneskjulegar minjar
eða sem uppfyllingarefni fyrir andlegt tóma-
rúm sem skapast af því að fólk nær ekki
að hugsa heilsteyptar hugsanir af eigin
rammleik og fær heldur ekki aðstoð til þess
hjá þeim stofnunum sem eiga að geta veitt
slíka aðstoð, það er að segja skólunum.
II
Um leið og trúarbrögðin glata félagslegu
gildi sínu og hætta að skipta máli, hafa
margir dregið þá ályktun að lífsskoðun fólks
skipti í sjálfu sér ekki máli, nema sem einka-
mál. Þetta er alröng ályktun. Lífsskoðanir
og hugmyndakerfi skipta höfuðmáli í öllu
mannlífi, því að þau gera kleift að tryggja
samhengi og samfellu í málefnum samfé-
lagsins jafnt sem málefnum einstakling-
anna. Þess vegna er sú skoðun háskaleg
að halda að lífsskoðun sé einkamál sem
skipti einungis máli fyrir þann sem aðhyll-
ist hana.
Ein afleiðing þessarar vafasömu skoðunar
er makalaus geðþótta- eða afstæðishyggja
sem spillir allri vitiborinni umræðu. Hún
birtist í því að einum dugar að trúa á stokka
og steina, öðrum á huldufólk, hinum þriðja
á endurholdgun, hinum fjórða á snertingu
og handayfirlagningu, hinum fimmta á
Maríu mey, hinum sjötta á yoga sem óbrigð-
ula leið til að öðlast sálarró og komast í
snertingu við almættið o.s.frv. Og sumir
blanda þessu öllu saman og vildu helst fá
prestana og kirkjuna í lið með sér. Er þetta
ekki allt saman, þegar öll kurl koma til
grafar, mismunandi leiðir að hinu eina og
sama markmiði, ólík þátttaka í hinum mikla
og eilífa anda sem öllu stjórnar og ræður?
Sú staðreynd að mörgum finnst sjálfsagt
að líta á trúmál og lífsskoðanir með þessum
hætti staðfestir að trúarbrögðin heyra í
reynd sögunni til og gegna ekki lengur raun-
verulegu félagslegu hlutverki við að móta
líf og samskipti fólks.
Ef að er gáð kemur líklega í ljós að
kristindómurinn á sjálfur mikilvægan þátt
í að svipta trúarbrögðin gildi sínu; hann er,
eins og einn franskur fræðimaður kemst
að orði, trú sem leiðir burtu frá trúarbrögð-
unum. Hann á að geta frelsað fólk undan
oki hleypidóma og forneskju allra hefðbund-
inna trúarbragða með því að tefla fram
Kristi sem ímynd hins fullkomlega fijálsa
manns sem stendur einn andspænis öllum
heiminum. Þess vegna á kristindómurinn
sennilega meiri framtíð fyrir sér en nokkur
önnur trú; vera má að hann lifi með einum
eða öðrum hætti eftir að trúarbrögðin eru
endanlega úr sögunni. Síðar í þessu erindi
mun ég gera grein fyrir því hvemig ég tel
að eiginleg kristin trú geti lifað — laus úr
viðjum hefðbundinna trúarbragða — en ég
vil vekja eftirtekt á greinarmun sem ég hef
gert hér á trúarbrögðum og trú. Með trúar-
brögðum á ég við kerfi hugmynda, skoðana
og siða sem tengjast ákveðnum stofnunum
samfélagsins, en með trú á ég við huglæga
afstöðu fólks til æðri máttarvalda.
Þessar hugmyndir um að kristindómur
sem hefðbundin trúarbrögð sé liðinn undir
lok er fjarri því að vera nýmæli. Á síðustu
tveimur öldum hefur því oft verið haldið
fram að kristindómurinn heyri sögunni til
sem trúarbrögð og að hann eigi eingöngu
erindi við alla menn sem siðferðilegur boð-
skapur; kjarni kristninnar sé siðferðilegt
fordæmi Krists, gagnrýni hans á spillingu
manna og sú hugarfarsræktun sem hann
vill brýna okkur til ásamt þeirri kenningu
að hver manneskja sé óendanlega dýrmæt
í augum guðs: manneskjan sjálf sé heilög.
Af þessu leiðir meðal annars að kristindóm-
urinn flytur hið heilaga frá veruleikanum
utan mannheims inn í hinn mennska veru-
leika sjálfan. Þar með verður til skilyrðis-
laus krafa um virðingu fyrir manneskjunni
og réttindum hennar, krafa sem lifír í guð-
lausu þjóðfélagi nútímans óháð hinum
kristnu trúarbrögðum. Jafnframt gerir
kristin kenning þá kröfu til manneskjunnar
að hún standi skil gerða sinna gagnvart
skapara sínum: hún er sjálfstæð, ábyrg og
skapandi vera sem lúti ekki öðru valdboði
en rödd samviskunnar, rödd guðs í bijósti
sér.
Þó að þessi boðskapur hafi dunið í eyrum
„Á tveimur síðustu öldum hefur því oft verið haldið fram að kristindómurinn heyri sögunni til sem trúarbrögð og að hann
eigi eingöngu erindi við alla menn sem siðferðilegur boðskapur; kjarni kristninnar sé siðferðilegt fordæmi Krists og gagn-
rýni hans á spillingu manna. “
Myndin: málverk EI Grecos: Kristur rekur víxlararnir úr musterinu, 1584-94.