Lesbók Morgunblaðsins - 29.02.1992, Blaðsíða 2

Heitir hundadag-
ar í Rey kj av ík
byijun júní 1878 varð bæjarfógetaembættið laust í
Reykjavík og var þá kynlegur kvistur settur í það
embætti. Hann hét Jón Johnsen og var alinn upp
í Danmörku enda danskur að móðerni. Yfirleitt
kallaði hann sig þó einfaldlega Jón Jónsson upp á
Framferði Jóns
Jónssonar bæjarfógeta
sumarið 1878 setti allt
bæjarlíf í Reykjavík
meira eða minna úr
skorðum og var
undanfari mikila æsinga
í bænum. Svo strangur
var bæjarfógetinn, að
stúlkur sem voru full
seint á ferli að kvöldi,
voru settar í svartholið
og gengið úr skugga um,
hvort þær væru hreinar
meyjar.
Eftir GUÐJÓN
FRIÐRIKSSON
íslenskan máta því að hann var maður róttæk-
ur. Hann hafði komið upp til íslands sem
sprenglærður lögfræðingur og gerst ritari
landhöfðingjaembættisins er það var stofnað
1873. Hann var yfirleitt kallaður Jón ritari
eftir það. Jón var skarpgreindur og örgeðja
ofstopamaður og ekki leið á löngu þangað til
hann hafði sett allt á annan endann í höfuð-
stað íslands sem taldi þá aðeins eitthvað ríf-
lega 2.000 íbúa. Yfirvöldum hætti því að lít-
ast á blikuna og var annar maður skipaðu'r
í embættið um haustið til að afstyra frekari
vandræðum. Valdatími Jóns sem bæjarfógeta
varaði því um hundadaga líkt og hjá Jörundi
60 árum áður.
Óðar en Jón hafði tekið við bæjarfógeta-
embætti hóf hann að gefa út tilskipanir til
að bæta siðferðið í bænum og þótti víst mörg-
um ekki vanþörf á. Fyrirrennarar hans í
bæjarfógetaembættinu höfðu síst af öllu ver-
ið harðráðir menn og sáu yfirleitt í gegnum
fíngur sér þó að laganna bókstaf væri ekki
alltaf hlýtt í öllum smáatriðum. En Jón ritari
var öðru vísi skapi farinn. Hann vildi kveða
niður allt sleifarlag í stjóm bæjarins og betja
niður með harðri hendi allt sem að hans áliti
fór í bága við lög og rétt, jafnvel atriði sem
öðrum þóttu smávægileg. Þegar 11. júní gaf
hann út ítarlegar reglur um að menn sem
færu um götur bæjarins ættu að gæta þar
góðrar reglu og siðsemi, meðal annars bann-
aði hann harða reið. Jón var með herðakistil
en svo mikið var kapp hans að hann átti það
til að hlaupa uppi ríðandi menn til að sekta
þá. Jón Helgason biskup segist í æsku sinni
hafa horft á ritarann hlaupa berhöfðaðan frá
skrifstofu sinni í Austurstræti upp allan Baka-
rastíg (Bankastræti) á eftir manni sem honum
þótti ríða of hart uns hann náði honum hjá
Hólshúsinu (Laugavegi 2) þar sem hinn fór
af baki. Maðurinn var Kristján Mathiesen á
Hliði á Álftanesi, er verið hafði í Reykjavík
til að bjóða ýmsum höfðingjum í brúðkaup-
sveislu dóttur sinnar, — og þar á meðal ritar-
anum sjálfum. En Jón þekkti ekki neitt mann-
greinarálit og Kristján varð að borga 4 króna
sekt.
Þá voru að undirlagi hins nýja bæjarfógeta
sett algert bann við staupasölu á víni sem
þá hafði tíðkast í búðum. Svo hart gekk Jón
ritari eftir því að þessu væri framfylgt að tóm
staup, sem átti að selja sem hveija aðra gler-
vöru, máttu ekki ekki einu sinni sjást í búðun-
um. Þá máttu veitingamenn ekki selja vín
eftir klukkan tólf að kvöldi samkvæmt tilskip-
un hins siðavanda bæjarfógeta. En ekki var
nóg með það. Veitingamennirnir máttu alls
ekki sjást sjálfir inni í veitingasölum sínum
eftir þann tíma né starfsfólk þeirra eða heimil-
Hegningarhúsið í Reykjavík. Hér þurftu fórnarlömb bæjarfógetans að dúsa,jafn-
vel vikum saman, fyrir það eitt að sofa hjá.
Jón Jónsson, ritari. Sumir köluðu hann
hundadagafógetann því að embættistíð
hans sem bæjarfógeti í Reykjavík varð
lítið lengri en hundadagar.
isfólk á fótum. Þá voru þeir þegar sektaðir.
Þó að ýmsir væru fylgjandi bættum siðum
fóru nú að renna tvær grímur á ráðamenn
bæjarins. Þeim þótti þetta jaðra við fullkomið
ofsóknaræði. Dómarar Landsyfirréttar voru
á sama máli og höfðu nú vart undan að ónýta
undirréttardóma bæjarfógetans.
Það sem þótti þó keyra endanlega um þver-
bak hjá fógetanum voru aðgerðir hans til
koma í veg fyrir sambúð ógiftra persóna. Ein
skötuhjú sváfu saman í hjalli og barst fógeta
njósn um það. Lét hann annan lögregluþjón
bæjarins stela lykli að hjallinum, svo að lítið
bar á, og stóð hjúin svo að verki að nætur-
þeli. Var þeim umsvifalaust stungið í
Hegningarhúsið við Skólavörðustíg og dæmd
síðan til tugthúsvistar. Varð konukindinni svo
mikið um að hún fékk slag, segir Jón Borg-
firðingur en hann var annar lögregluþjóna
bæjarins.
En það voru ekki bara „lítilsigldar" persón-
ur sem yrðu fyrir þessháttar reynslu. Virðu-
legir borgarar voru líka sekir í augum ritar-
ans. Einn þeirra var Eyþór Felixson kaupmað-
ur, afí Ásgeirs Ásgeirssonar, forseta Islands.
Hann hafði skilið við konu sína og hafði nú
hjá sér Rannveigu Jóhannesdóttur, ekkju sem
hafði veitingasölu á neðstu hæð Myllunnar í
Bakarabrekku (Bankastræti 10). Lét hann
taka þau bæði föst og reyndi að pína þau til
sagna um samlíf þeirra. Eyþór og Rannveig
neituðu þó öllum sakargiftum og dæmdi hann
þau þá til vatns og brauðs. Rannveigu var
haldið inni í margar vikur og fékk Jón bæjar-
fógeti ákúrur frá Landsyfirrétti fyrir varð-
hald hennar. Þess skal getið að Rannveig og
Eyþór gengu síðar í heilagt hjónaband og var
því tilhugalíf þeirra allsögulegt. Mun Eyþór
hafa hugsað fógetanum þegjandi þörfina og
kom það fram ári seinna þegar verslunar-
menn gerðu aðsúg að Jóni.
Annar kaupmaður, Guðmundur Lamberts-
en, hafði og skilið við sína konu, en var nú
tekinn saman við unga stúlku, Margréti Stein-
unni Björnsdóttur, og hafði hún fætt hoiilUm
bam. Þar sem þau voru ógift buðu amtsyfir-
völd þeim að skilja og flutti stúlkan þá burt.
Kaupmaður fór í ferðalag vestur á land um
sumarið, en fékk stúlkuna til að sjá um heimil-
ið meðan hann var á brautu. Það var þó lög-
legt. Lambertsen kom úr ferðalaginu að
morgni dags, en barnsmóðir hans fór ekki
af heimilinu fyrr en um kvöldið. Þetta lét
bæjarfógetinn að sjálfsögðu ekki fram hjá sér
fara og setti stúlkuna umsvifalaust í Svarthol-
ið með bamið á brjóstinu og höfðaði mál
gegn henni og kaupmanninum. Skipti engu
þótt málsmetandi menn reyndu að ganga í
málið og forða vandræðum. Jafnvel fyrrver-
andi eiginkona'kaupmannsins bað þeim griða
en allt kom fyrir ekki. Stúlkan og brjóstmylk-
ingurinn urðu að dúsa inni þar til nýr bæjar-
fógeti leysti þau út um haustið. Jón fékk
reyndar skipun amtsins um að hleypa þeim
út en datt ekki í hug að hlýða og svaraði
fullum hálsi á svo óskammfeilinn hátt að
amtmaður kærði Jón ritara fyrir Hilmari Fins-
en landshöfðingja. Var sett ofan í við hann.
Lögregluþjónamir, þeir Jón Borgfirðingur og
Þorsteinn Jónsson, vom mjög hneykslaðir á
framkomu bæjarfógetans við stúlkukindina
Auglýsingar.
Hjer með eru (búar kaupstaðarias,
sveitamenn og aðrir, er fara um götur
bæjarins, áminntir um að gcta þar
gíírar reglu og siðsemi. Sjer í lagi
skal brýnt fyrir mönnum það, er nú
segir:
1. Eigi mega áftog, háreysti eða
annað ofsafúllt athæft eiga sjer stað á
almannafæri, og er hver sá sekur Hög-
reglubroti sem raskar almennum friði,
eða ræðst með. ofbeldj og meiðyrðum
á þá, er leið eiga götur bæjarias
eða annerstaðar á alijjannafæri.
2. Láti ookkur maður sjásig ölvað-.
an á götum bæjarias eða aunarstaðar á
aimannafæri, má sá hinn sami búast við
»ð verða tekinn fastur og látinn sæta I
lagaábyrgð fyrir óreglu þá, sem leiðir
af ofdrykkju hans.
3. Að svo mikluleyti, sem þvf verð-
ur við komið, eiga kaupmenn að út-
vega lestamönnum, er við þá skipta,
umgirt svæði eða annað hentugt pláss I
til að taka ofan af hestunum og láta I
upp. eða spretta af og leggja á, svo
að slikt verði eigi að farartálma á göt-
um bæjarins. Sje siikt svæði ekki til,
mega hestarnir ekki standa á götunni
lengri tima en nauðsynlegur er til þess
að taka ofan af þeim eða láta upp.
4- Enginn má riða haxt á götum bæj-
erins. Eptirstjettunum má enginnriða.
Þegar lestir eða riðandi menn mætast,
áhvor um sig að vfkjaúr vegitilhægri
handar. Slægir hestar eða gjamir á að
bita, ’ skulu auðkenndir með heyvendli
bak við annað eyrað.
Brjirróertinn ( RcykjaWk, II. júni 187«.
Jón Jönsson,
Ein af auglýsingum Jóns ritara í ísafold
sumarið 1878.
og skrifuðu vottorð þess efnis að henni hefði
ekki verið gefinn kostur á því við réttarhald-
ið að áfrýja málinu til amtsins eins og henni
bar réttur til. Bæjarfógeti reiddist þessu mjög
og setti báða lögregluþjónana af nema því
aðeins að þeir greiddu 5 krónu sekt hvor til
lögreglusjóðsins. Þorsteinn þorði ekki annað,
en Jón neitaði. Ætlaði bæjarfógeti þá að
halda eftir launum hans um næstu mánaða-
mót og lenti í miklu stappi þar sem landsfóget-
inn og landshöfðinginn snerust á band lög-
regluþjónsins. Varð bæjarfógeti loks að láta
í minni pokann.
Eitt mál enn af þessu tagi vakti og óskipta
athygli. Hinn 22. júlí um sumarið fékk Jón
bréf frá amtmanni út af innsetningu Kristín-
ar Árnadóttur er hann hafði sett í Svartholið
ásamt tveimur stúlkum öðrum að því að þær
sáust seint á ferð á kvöldi. Var hann í bréf-
inu áminntur um að hegða sér skikkanlega
og fara ekki lengra en embættisvald hans
leyfði. Hafði bæjarfógetinn m.a. látið skoða
stúlkurnar til að ganga úr skugga um hvort
þær væru hreinar meyjar! Veijandi Kristínar
var Halldór Kr. Friðriksson yfirkennari, al-
þingismaður og bæjarfulltrúi. Hann hafði lent
upp á kant við Jón ritara í ýmsum málum
og var nú nóg boðið. Réttarhöldin einkennd-
ust af vanstillingu Jóns. Fyrir réttinum bar
hann ósiðleg orð á Halldór fyrir að taka
málstað stúlkunnar og var Halldór þó einn
virðulegasti og siðavandasti borgari bæjarins.
Þess skal getið að stúlkurnar voru sýknaðar
af öllum ákærum.
Framferði Jóns Jónssonar bæjarfógeta
sumarið 1878 setti allt bæjarlíf í Reykjavík
meira eða minna úr skorðum'og var undanf-
ari mikilla æsinga í bænum. Tóku þær brátt
á sig pólitískt form. Jón var búinn að fá kaup-
menn, verslunarmenn og embættismenn upp
á móti sér enda hafði hann gert sumum þeirra
harðar skráveifur. Þá hafði hann nokkru áður
verið settur setudómari í hinu stórpólitíska
kláðamáli. Gekk hann fram í því af slíkum
ofurmannlegum dugnaði og offorsi að honum
tókst að kveða fjárkláðann endanlega niður,
en búið var að beijast gegn þessum vágesti
áratugum saman. Var Jón verðlaunaður sér-
staklega fyrir þetta afrek á Alþingi, en hafði
engu að síður bakað sér óvináttu málsmet-
andi manna sem voru á öndverðum meiði við
hann. Einn af þeim var Halldór Kr. Friðriks-
son.
Jón tók að hatast við yfirstétt bæjarins,
sem hann tilheyrði þó raunar sjálfur, og
næsta skref hans var að fylkja tómthúsmönn-
um á bak við sig í bæjarstjórnarkosningum
í janúar 1879. Voru þar einhver fyrstu merk-
in um stéttaátök í Reykjavík og kosningamar
þær fyrstu í bænum þar sem verulegur flokka-
dráttur varð. Þannig varð hann fyrstur manna
til þess að vekja almennan áhuga á stjórnmál-
um í bænum.
En Jón var of vanstilltur og örgeðja til
þess að geta verið foringi til lengdar. Seta
hans í bæjarstjóm frá 1879 var ein samfelld
sorgarsaga sem endaði með sviplegum dauða
hans í ársbyijun 1883. Er af því mikil og
dramatísk saga sem ekki verður sögð hér.
Höfurndur er sagnfræðingur.
2