Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1992, Blaðsíða 5

kvarða á list hvort verkið samræmist fyrir-
mynd sinni (658d, en það feli í sér að skoð-
andinn verið að skilja verkið og ætlgnin þess
og fyrirmynd." (Bls. 37.) Þetta fellur að laun-
sögn Njálu: Enginn skilur byggingu þess
verks nema hannn skilji hina duldu frum-
mynd að baki. Þar er að finna mælikvarðann
á það, hvort verkið samræmist fyrirmynd
sinni, það er í launsögninni, sem við finnum
ætlun höfundar og tilgang með ritun verks-
ins. Og samkvæmt RÍM var eina helstu
frummmyndina að' finna í formum Marg-
hliðunganna fímm.
Kenning Platons
Árni segir, að um „samband forms og efn-
is“ sé enn rökrætt (bls. 38), og er það á sinn
hátt rétt, en á vart við um alvarlega krufn-
ingu fornrita. Þar hefur skilningur yfirleitt
strandað á „bókmenntarannsókn" sem snert-
ir lítt samband forms og miðaldaspeki. En
rit Platons „mörkuðu farveg umræðunnar"
langar aldir sögunnar að sögn Árna (ss) og
skyldi þá engan undra, þótt Islendingar hafi
ritað í hugtökum sem við hann eru kennd.
Ámi dregur helstu hugmyndir Platons um
skáldskap saman í eins konar formúlu og
hljóðar hún svo:
Listaverkið er eftirmynd (1) af hlutum, t.d.
smíðisgrip handverksmanns (2), sem að
sínu leyti er tilraun til að nálgast hina sönnu
fmmmynd hlutarins (3). Frummyndin er
æðst, listaverkið ómerkast; því sönn þekk-
ing er bundin frummyndum fremur en eftir-
myndum. í þessu sambandi er eftirtektar-
vert að hugmyndin um eftirlíkingu er inn-
byggð í kenningu Platons, því listaverkið
er eftirmynd af eftirmynd; en frumgerðin
hlýtur að hans dómi jafnan að vera fremri
eftirlíkingum (bls. 36).
Það er niðurstaða RÍM, að launsagnir
miðalda hafi mjög byggst á ofangreindum
viðhorfum. Þannig má ætla, að höfundur
Njálu hafi hugsað sér rit sitt sem „smíðis-
grip handverksmanns" er byggðist á frum-
mynd, er menn hafa lengi vel ekki komið
auga á. Listaverkið sjálft hefur ekki verið
eins mikilvægt í augum þess höfundar og
þau eilífu sannindi er bjuggu í launsögninni.
„Sönn þekking er bundin frummyndum frem-
ur en eftirmyndum", þarna stendur þetta
svart á hvítu. Frummynd Njálu er mrgslung-
in; hér nægir að tala um Fimmundina: það
er hún sem er „sönn“, persónumar eru for-
gengileg eftirmynd, hverful frásögn af „við-
burðum“, sem eru smámál miðað við hina
æðri merkingu kristnitöku, sköpunar í skiln-
ingi trúarbragða og eyðíngar í skilningi
heimsmyndarfræða. Það er á þessum sviðum
sem við greinum dýpt Njáluhöfundar.
NÝPLATÓNSMI
Hugmyndir Platons gengu einkum fram
menntabraut Evrópubúa undir merki hins
svonefnda nýplatonisma á miðöldum. Greinir
Árni frá þessu í bók sinni og kemst m.a. svo
að orði um nýplatónistann Origenes:
Sem fyrr segir ræddi hann um þijú merk-
ingarsvið í Ritningunni, bókstaflega merk-
ingu, siðræna og andlega; en þar var jafn-
framt á ferð nýplatónsk hugmynd, því hann
hugsaði sér að bókstafleg merking sam-
svaraði líkama (soma), siðræn samvaraði
sál (psyche) og andleg merking væri hlið-
stæða andans (pneuma). Andieg merking
var þá að sjálfsögðu hinn æðsti sannleikur
(bls. 142).
Samkvæmt RÍM er Njála rituð í nánu sam-
ræmi við þessi viðhorf. Þar getur að líta ofan-
greind þijú meginatriði. Vandinn er að reikna
út í hveiju þau voru fólgin, hvert mál þeirra
var og á hveiju táknin byggðust. Formlegar
tilgátur er að slíku lúta eru nú um sex hundr-
uð talsins í RÍM.
Allskemmtilegt er að sjá, að Árni nefnir
svonefndar „níundir" eins helsta höfunda
nýplatónismans, Plótínosar (204-270). Voru
Enneades hans skiptar í „sex bækur með
níu ritgerðum í hverri“ (bls. 142). Samkvæmt
RIM er þetta vart tilviljun; sex sinnum
níu eru fimmtíu og fjórir; sú tala er eitt
regintákna Njáls sögu og, raunar, alþing-
isstofnunar á Þingvöllum. Sama tölvísi
bjó að baki. Þá kemst Árni svo að orði
um hinn forna speking:
Plótinos taldi efnisheiminn óraunverulegan
en sannur veruleiki var að hans dómi and-
legs eðlis, og kjarna hans nefndi hann Hið
Eina (sbr. „hið góða“ í Ríkinu). Veruleikinn
var að hans mati eins konar útgeislun (e.
emanation) frá þessari guðdómlegu miðju
alls (bls. 142-143).
Vart þarf að skýra það fyrir lesendum,
að þama eru komnar tvær megin niðurstöður
RÍM: Njáls saga var annars vegar smíðuð
utan um Miðju-hugtak og hins vegar hið eina
sem grundvöll. Fátt skilst í Njálu, ef menn
botna ekki í því, að hún var ein allsheijar
„útgeislun" frá Steinkrossi á Rangárvöllum.
Hið eina verður sérstaklega skýrt í þeirri bók
sem næst er á útgáfulistanum og er rituð á
ensku (Ancient Number Symbolism in Ice-
Margflötungarnir fimm, kenndir við
Platon. Allt efni heimsins var talið
byggt á fimm reglulegum krystalla-
myndunum: Fjórhliðungi (eldur), sex-
hliðungi (jörð), átthliðungi (loft), tvítug-
hliðungi (vatn), og tólfhliðungi (eþer,
efnið sem fyllir allt rúm). Þessi „frum-
mynd“ Platons tengist sköpun og eyð-
ingu veraldar. Hugmyndarinnar sér
stað í launsögu Njálu um eyðingu hinn-
ar heiðnu veraldar í eldi trúskiptanna.
land), en í Njálu má greina miklu nákvæm-
ari skýringu á því hugtaki en í nokkru er-
lendu riti, sem undirritaður hefur fundið um
efnið.
Þá hefur Árni eftirfarandi eftir Plótin-
osi: „Svo verðum við að vita að listirnar
líkja ekki eingöngu eftir fýrirmyndum
sínum heldur snúa sér aftur að formlög-
máli náttúrunnar...“ (bls. 144) og sér
nú hver maður hvert stefnir: Marg-
hliðungarnir fimm voru sjálft formlögmál
náttúmnnar. Þar voru grundvallarformin
fimm — önnur voru ekki til. Enn bætir
Árni því við, að „fjölmargir kristnir spek-
ingar á miðöldum [hafi verið platonistar]"
(ss), og getur þá hver maður spurt sjálfan
sig, hvort nokkurt vit sé í að gefa sér að
forsendu, að Islendingar hafi EKKI þekkt
þennan meginstraum bókmennta á 13. öld.
Allegórían
Nokkmm sinnum minnist Ámi á allegóríu
(launsagnir), en því miður of sjaldan, miðað
við stöðu rannsókna íslendingasagna. Vitnar
hann til dæmis í Macrobius, sem var heiðinn
höfundur (399-422) og hafði umtalsverð áhrif
á túlkun fornra texta. Leggur Macorbius
„áherslu á visku [skáldsins] Virgils fremur
en skáldskap hans“ (bls. 144), og er senni-
legt, að svo hafi menn að jafnaði vitnað til
Njáluhöfundar í öndverðu. Enn segir Árni:
Macrobius taldi narratilo fabulosa.(uppdikt-
aðar sögur) hentugt form fyrir heimspeki,
en í hugmynd hans um visku í dulbúningi
uppspuna felst áhersla á allegóríska skáld-
skaparaðferð. Virgill tengdi að dómi hans
uppmna skáldskaparins visku heimspekinn-
ar. (Bls. 145.)
Þetta er svo ljóst sem verða má: í skáld-
verkum launsagna var að finna dulbúna
visku. Þessi er niðurstaða RÍM um helstu
íslendingasögur, svo sem Eglu , Hrafnkötlu
og Njálu. Kemur iiún heim við hugmynd-
fræði nýplatónismans. Enda bætir Ámi við:
í þeirri kenningu að leggja mætti allegór-
ískan skilning í helgirit og jafnvel í öll rit
fólst að skáldskapur hefði þekkingarinntak
sem menn gætu nálgast væm þeir nógu
slyngir túlkendur. Þetta atriði varð mjög
mikilvægt á*miðöldum þegar efast var um
ágæti skáldskapar yfirleitt. Þeir sem að-
hylltust allegóríska túlkun fundu visku í
skáldskapnum og vörðu hann á þeirri for-
sendu. Skáld voru þá talin sjáendur. (Bls.
145.)
Þetta er í beinu samræmi við niðurstöður
RÍM, en sú árátta bókmenntafræðinga að
tala einungis um „allegóriska túlkun" bóka
er furðuleg. Ef þeir félagar kryfja Njálu og
Eglu hljóta þeir að sjá, að bækurnar eru
hugsaðar sem launsagnir frá upphafí og rit-
aðar sem slíkar. Táknin em svo nákvæm að
furðu sætir.
Miðaldafræðingurinn O.B. Hardison er
borinn fyrir því í bók Áma að „reynsla af
listaverki [sé] ekki einföld skemmtun heldur
[eigi] hún fremur skylt við trúarreynslu.
Hardison segir að nýplatonistar hafi skapað
dulhyggjustraum í biblíutúlkun miðalda-
manna ... (bls. 145) og fellur þetta allt eins
og best verður á kosið að niðurstöðum RÍM
um Njáls sögu. I leyndum dómum allergórí-
unnar er lesanda beint á leiðir trúarreynsl-
unnar.
SpekiPýþagórasar
Skulum við leyfa Áma að ljúka máli sínu
um nýplatónista, svo:
Ágústínus [kirkjufaðir] ræðir um samhljóm
stórheims og smáheims (macrocosmos,
microcosmos) í riti sínu Um tónlist og Boet-
hius aðhyllist svipaða skoðun. Heimurinn
byggðist að þeirra dómi á fögrum hllutföll-
um, líkt og fögur tónlist eða fagur bragur,
og fegurðin sjálf var stundum talin grund-
vallast á skipulagi og réttum hlutföllum.
Þessi sjónarmið áttu m.a. rætur að rekja
til hugmynda sem fram koma í Timaiosi
eftir Platon og tölspeki Pýþagórasar. Frá
þessum skoðunum var stutt yfir í platonska
dulhyggju, en í henni fólst meðal annars
að menn trúðu á heimssál svokallaða, á
dulin öfl, og hugðu að hlutir á náttúrunni
hefðu ýmist aðdráttarafl hver á.annan eða
hrintu hver öðrum frá sér. Frá slíkum hug-
myndum var svo aftur stutt í kabbala-dul-
hyggju, stjörnuspeki og aðra hjátrú. (Bls.
145.)
Þetta er helzta niðurstaða RÍM um grund-
völl Njáls sögu. Undir henni býr samhljónur
alheims og örheims; Miðgarður Alþingis jafn-
aði á milii. Tónlist er óaðskiljanleg úr vefn-
um, enda byggist gjörvöll sköpun Guðs á
fögrum hlutföllum. En rétt hlutföli voru ájálf
undirstaða laga þjóðfélagsins. Timaios eftir
Platon er eitt mikilvægasta ritið til viðmiðun-
ar í íslenskum fræðum, og tölvísi Pýþagóras-
ar sjálf umgjörð helstu launsagna — auk
Alþingis íslendinga. Fyrtist vonandi enginn
þótt hér sé sagt, að óviturlegt sé að upp-
nefna kabbala-hyggju og stjörnuspeki „hjá-
trú“ í fræðiriti um miðaldir. Bæði Egla og
Hrafnkatla eiga sér vissa hliðstæðu í lærdóm-
um kabbala, og stjömuspekin var augljóslega
vísindi þessara tíma. Árni undirstrikar þarna
niðurstöður RÍM. Hafa tveir fremstu menn
heimspekideildar raunar lýst því yfír í
Morgunblaðinu, að enginn við háskólann sé
fær um að kryíja þau efni, sem þar eru tek-
in til meðferðar. Nú bregður hins vegar svo
við, að gefin er út bók fyrir almenning og
unglinga í framhaldsskólum, sem eiga að
sporðrenna grundvelli ritsafnsins án örðug-
leika. Væri það umhugsunarefni eigi alllítið,
ef kennarar við Háskólann teldu sig ekki
hafa burði á við það fólk.
Menn skilja ekki gerð íslendingasagna
nema þeir kynni sér hvað forfeður vorir hugs-
uðu á miðöldum. Slíkra hugsana var að vænta
í sögum Islendinga sem uxu af heimsmyndar-
fræðum og sálargrufli Evrópumanna um og
eftir landnám íslands. Um leið og ég hverf
af íslenskum ritvelli óska ég nýrri kynslóð
góðs gengis. Miðaldafræði eru örðugt
rannsóknarefni, en um þau má segja líkt
og sagt var í þjóðsögunni um hafíð um-
hverfís oss: Djúpir eru Atlantsálar — og
munu þeir þó væðir vera.
LOKAORÖÐ
Eigi skal hér skilið við svo merkilegt efni
án þess að greint sé frá hugmyndum spek-
inga um Margflötungana fímm. Fornmenn
komust að þeirri niðurstöðu, að gjörvöll hin
efnislega tilvera þessa heims væri grundvöll-
uð á fimm reglulegum kristallamyndunum,
sem þeir nefndu Fjórhliðung, Sexhliðung,
Átthliðung, Tólfhliðung og Tvítughlið-
ung. Oftast er kenning þessi orðuð við
Platon, en hann mun hafa tekið við henni
frá Pýþagórasi. Nú hafa komið fram for-
vitnilega heimildir þess efnis, að jafnvel
stórgrýtisbyggjendur á steinöld hafí átt
sér þessi sömu heimsmyndarfræði. Hafa
Marghliðungarnir fimm fundist höggnir
í gijót frá þeim tíma.
Stjörnufræðingurinn mikli, Johannes
Kepler, taldi hugmynd þessa gagnmerka
og gerði sér heimsmynd er á henni var
byggð. Tölfræðingurinn Rudolf Haase
segir mér, að þessi heimsmynd Keplers
sé stórsnjöll, þótt yfirleitt sé hun misskil-
in og mistúlkuð. Ameríski mannfræðing-
urinn og heimspekmgurinn Joseph Camp-
ell varð nánast hugfanginn af niðurstöð-
unni um notkun Margflötunganna fímm
í gerð Njáls sögu, og sama mál gegnir
um bandaríska tölvitringinn Buckminster
Fuller, sem lýsti því yfir, að landnámsmenn
íslands hefðu verið furðu vitrir menn, því
að hann hefði velt fyrir sér formum þessum
alla ævina og borið saman við aðrar kenning-
ar um grundvöll efnisheimsins, og komist að
þeirri niðurstöðu, að enn í dag væri ekki til
nein kenning sem væri jafn sannfærandi,
einföld og snjöll sem þessi niðurstaða forn-
manna um kristallamyndanirnar fímm.
„Svá skilðu þeir, at allir hlutir væri smíð-
aðir af nökkuru efni“ segir Snorri um forfeð-
ur sína í formála Eddu; það efni var augljós-
lega ekki óskapnaður nema fyrir sköpun;
eftir hana var efnið skipt í Margflötungana
fímm. Þeir Margflötungar voru grundvöllur
hugsunar Guðs, því bar þeim æðsta tign á
jörðu hér. I hugsun Guðs var eðli hins jarðn-
eska blóðs Krists, þess er menn bergja á
við sakramenti heilagrar kvöldmáltíðar.
Höfundur er fræðimaður og hefur skrifað Ræt-
ur íslenzkrar menningar.
*
A víð og dreif
Sameining
sveitarfélaga
Sigurður Líndal ritaði grein í vorhefti
Skírnis 1989, sem heitir „Vörn fyr-
ir hreppa". í lok greinarinanr seg-
ir: „Megintilgangurinn með þessu
skrifí er að vara eindregið við að fóma
þúsund ára gömlu stjórnkerfi, sem er snar
þáttur íslenskrar menningar og ímyndar
þjóðarinnar, fyrir nýjungar sem einkennast
af skammsýni, hugsunarleysi og hégóma-
skap.“
Nú bendir flest til þess að timi smærri
stjórnunareininga sé að renna upp um allan
heim, þótt þær einingar geti átt samstöðu
innan stærri eininga, sem taka fullt tillit til
sérleika þeirra smærri og leggja áherslu á
menningarlegan rétt hverrar þjóðar eða
þjóðarbrota, sbr. stefnu EB í menningarmál-
um, eins og hún er nú túlkuð af þeim aðil-
um. Þeirrar áráttu hefur gætt talsvert hér
á landi undanfarið að sameina hreppa,
stækka sveitarfélögin, og eru þau rök höfð
á oddinum að stjórnun og fjárhagur byggð-
arlaganna muni verða hagkvæmari og betri,
þau geti veitt meiri þjónustu. Þetta þýðir
aukna fjarstýringu, aukið skrifræði og óper-
sónulegra samband hinna svonefndu „sveit-
arstjórnarmanna" og íbúa byggðarlaganna.
Hingað til hefur tekist um aldir að sinna
hreppsmálum innan hvers hrepps á þann
hátt að stjórnunarkostnaður var og er í lág-
marki, einkum.í stærri sveitarfélögum, og
þá einkum í þorpum og byggðakjörnum.
Hinir fornu hreppar hafa komist hjá þeim
kostnaði út um hinar dreifðu byggðir. Með
byggðaröskuninni hefur fækkað stórlega
fólki í ýmsum hreppsfélögum, svo að til
vandræða horfir. Þá verður vart komist hjá
því að sameina hreppa, en það ber að gera
á þann hátt að heitin haldist. Hinir fornu
hreppar eiga sér langa samfellda sögu og
þess vegna ber að halda hinum fornu heit-
um, ekki síst til þess að treysta „vitundar-
samstöðu þjóðarinnar" sem Sigurður Líndal
minnist á í grein sinni. Það er þessi vitundar-
samstaða sem er einn þáttur þjóðlegrar
ímyndar eða kenndar og ef sú kennd slæv-
ist er hætta á ferðum. Örnefni eru hluti
þessarar samstöðu og eins og aðrar minjar
eru þau samofín þjóðmenningunni.
Áhugamenn um sameiningu sveitarfélaga
tala mjög um þjónustu í því sambandi, en
nú hagar svo til að ekkert er auðveldara
minni sveitarfélögum en að hafa beint sam-
band við þjónustumiðstöðvar með þeirri
þjónustu sem Póstur og sími veita. Þess
vegna er óþarfí og til aukins kostnaðarauka
að þjappa saman einingum þar sem hver
smærri eining getur auðveldlega veitt til-
skiida þjónustu með þeirri samskipatækni
sem er fyrir hendi.
Max Weber taldi aukningu skrifræðisins
bera með sér aukna fjarstýringu og ósjálf-
stæði einstaklinga og samfélagshópa og
myndi geta leitt til ómennskra stjórnarhátta
eins og dæmin á tuttugustu öld sýna svart
á hvítu. í stað þess að stsekka stjómunarein-
ingar ber að halda þeim í lágmarki. Með
auknu skrifræði mótast hagsmunahópar
sem stefna að áhrifum og völdum, hags-
munaaðilar sem telja sig geta geitt með-
bræðrum sínum forsjá. Þar með stóreykst
skrifræði, en því fylgir fjölgun starfskrafta,
byggingarbruðl og margvíslegur flottræfíls-
háttur. Þau eru alls ekki ófá hreppsfélögin
sem búa við góðan efnahag, hófsemi í opin-
berum framkvæmdum og hagsýni í öllum
aðgerðum án óhóflegs stjórnunarkostnaðar
og meðfylgjandi fordildar. Full nauðsyn er
á að tryggja tilveru þessara fornu eininga
og hamla algjörlega gegn þeim óskapnaði
sem myndi rjúfa allar sögulegar hefðir og
tengsl manns við mann og hafa í för með
sér ósjálfstæði og algjört tillitsleysi við þús-
und ára sögu.
SlGLAUGUR BRYNLEIFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. MARZ 1992 5