Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1992, Blaðsíða 9

Skilrúmið úr Bessastaðakirkju á sýningunni í Bogasalnum.
Ljósm./Þorkell
Ljósm./Leifur Þorsteinsson
Húsin á Bernhöftstorfu máluð.
Bessastaðakirkja að innan, áðuren hreytingar vorugerðar ogskilrúmiðfjariægt.
Mynd til hægri: Saurbæjarkirkja á
Rauðasandi, sem áður stóð á Reykhól-
um, en var tekin niður og endurreist í
Saurbæ.
Norska húsið í Stykkishólmi. Inngangurinn hefur verið endursmíðaður eftir gam
alli fyrirmynd.
Ljósm./Hörður Ágústsson
Ljósm./Hiirður Ágústsson
arsögulegum tilgangi. Víðimýrarkirkja var
byggð árið 1834 af Jóni Samsonarsyni,
annáluðum hagleikssmið. Er kirkjan talin
fegurst torfkirkna landsins. Um svipað
leyti var einnig farið að huga að varð-
veislu bæjanna á Keldum og í Glaumbæ
og þeir síðar keyptir til Þjóðminjasafnsins.
Gert var við Glaumbæ á árunum
1939-46 og var þar opnað byggðasafn
árið 1952. Fimm árum áður hafði verið
samþykkt viðbót við lögin frá 1907 um
verndun fornminja þar sem kveðið var á
um að þjóðminjavörður gæti veitt heimild
til að nota mætti gömul hús sem minja-
söfn. Með því móti skipaðist betri grund-
völlur fyrir verndun stóru torfbæjanna sem
fólk var þá að mestu leyti flutt úr. Var
Glaumbær fyrsti torfbærinn sem opnaður
var sem byggðasafn, en síðan hafa bæirn-
ir í Laufási, á Grenjaðarstað og Bursta-
felli verið opnaðir almenningi til sýnis. Nú
á dögum eru þessir bæir sjálfsagðir við-
komustaðir ferðamanna, innlendra sem
erlendra, og ógleymanlegir hvcrjum þeim
sem þangað kemur.
Örar þjóðfélagsbreytingar á árunum
eftir stríð fólu i sér miklar breytingar á
högum fólks og búsetu. Gömul hús gegndu
ekki sama hlutverki og áður og var því
hætta búin. Ein leið þeim til bjargar var
að taka þau á fornleifaskrá eða afhenda
þau Þjóðminjasafninu. Á þann hátt bætt-
ust fleiri hús við í húsasafnið. Nú eru
tæplega fjörutíu hús og bæir í húsasafninu
víðs vegar um landið. Þar eru allir stóru
torfbæirnir og allar torfkirkjurnar nema
Silfrastaðakirkja sem er í Árbæjarsafni. í
húsasafninu éru auk þess mörg merk timb-
urhús og hlaðin steinhús.
HÚSFRIÐUNARNEFND OG
Húsfriðunarsjóður
Það var ljóst er líða tók á sjöunda ára-
tuginn að sú leið að taka hús á fornleifa-
skrá og koma þeim í umsjá Þjóðminja-
safnsins eða flytja gömul hús í miðbæ
Reykjavíkur í Árbæjarsafn hrökk hvergi
til. Á sjötta og sjöunda áratugnum hafði
sú skoðun verið ríkjandi að gömul hús
væru lítils virði samanborin við ný og við
skipulagsgerð var gert ráð fyrir miklum
breytingum á gamalgróinni byggð og stór-
felldu niðurrifi. En róttækar breytingar
kölluðu á andsvar og samhliða trú manna
á nýjungar vaknaði vitund þeirra um þau
menningarverðmæti sem gamlar bygging-
ar fólu í sér. Á erlendum vettvangi voru
samdar ályktanir um vemdun menningar-
sögulega merkra bygginga og víða hafnar
kannanir á varðveislugildi gamalla bygg-
inga í gömlum borgarhverfum. Fyrsta
könnunin af því tagi hér á landi var könn-
un Harðar Ágústssonar listmálara og Þor-
steins Gunnarssonar arkitekts á varð-
veislugildi gamalla húsa í miðbæ Reykja-
víkur sem þeir unnu fyrir borgarráð
1967-69. Hörður hafði þá um nokkurt
skeið unnið ötullega að því með skrifum
sínum að vekja athygli manna á merkileg-
um byggingararfi Islendinga sem fæstum
var þá ljós.
Hörður mun hafa átt dijúgan þátt í því
að í þjóðminjalögum, sem samþykkt voru
1969, var kafli um friðun húsa og annarra
mannvirkja. Stofnuð var sérstök nefnd,
Húsafriðunarnefnd, sem skyldi gera tillög-
ur til menntamálaráðherra að friðun húsa.
Með stofnun nefndarinnar skapaðist
tryggari grundvöllur en áður fyrir varð-
veislu húsa sem talin voru hafa menningar-
sögulegt og listrænt gildi. Árið 1976 var
Húsafriðunarsjóður stofnaður sem gerði
kleift að veita mönnum nokkra ijárhagsað-
stoð við að gera við merk gömul hús.
Á þeim tíma sem liðinn er frá því að
Húsafriðunarnefnd var stofnuð hefur starf
hennar aukist til muna. Með ári hveiju
fjölgaði umsóknum um styrki úr sjóðnum
til viðgerðar húsa og ráðgjafar á vegum
nefndarinnar veittu æ fleiri húseigendum
aðstoð. Með nýjum þjóðminjalögum frá
1989 urðu umvifín enn meiri. Samkvæmt
þeim lögum skyldu öll hús, byggð fyrir
1850, og allar kirkjur, byggðar fyrir 1918,
vera sjálfkrafa friðuð. Munu friðuð hús á
landinu nú vera um 370.
Nokkur Verkefni
Á sýningunni í Bogasal Þjóðminjasafns-
ins eru sýndar myndir og teikningar af
nokkrum þeirra friðuðu húsa sem notið
hafa faglegrar ráðgjafar Húsafriðunar-
nefndar o g Húsafriðunarsjóður hefur
styrkt viðgerðir á. Einnig eru kynnt verk-
efni eins og viðgerð Hóladómkirkju, Við-
eyjarstofu og Bessastaðakirkju sem sér-
stakar nefndir hafa staðið straum af.
Meðal verkefna sem kynnt eru á sýning-
unni er viðgerð Norska hússins í Stykkis-
hólmi sem var eitt fyrsta verkefnið sem
Húsafriðunarsjóður styrkti og jafnframt
eitt það umfangsmesta. Sýslunefnd Snæ-
fellsnes- og Hnappadalssýslu keypti húsið
á sínum tíma með það fryir augum að
gera það að byggðasafni. Svipað hefur
verið gert víða annars staðar og hefur
Húsafriðunarnefnd stutt við bakið á ýms-
um sveitarfélögum sem hafa látið gera við
gömul verslunarhús sem mörg hver eru
hreinir safngripir og henta einkar vel sem
safnhús. Eru dæmi um slíkt frá Eskifirði
og Isafirði.
Stór hluti þeirra húsa sem Húsafriðun-
arsjóður hefur styrkt viðgerð á er kirkjur.
Samkvæmt núgildandi þjóðminjalögum
eru um 220 kirkjur í landinu friðaðar.
Margar gamlar sveitakirkjur eru hrein
listasmíð og víða einu húsin í sveitinni sem
talin eru hafa listrænt og menningarsögu-
legt gildi. Á sýningunni eru dæmi um kirkj-
ur sem verið höfðu í vanhirðu um langt
skeið, en tekist hefur að bjarga og hefja
til vegs á ný.
Á sýningunni í Bogasalnum hefur
kirkjuverkefnunum verið komið fyrir í bog-
anum, en þar fyrir framan hefur gamla
milligerðin úr Bessastaðakirkju verið sett
upp. Milligerðin var fjarlægð úr kirkjunni
á sínum tíma, en bjargað inn í hús Þjóð-
minjasafnsins þar sem hún hefur verið
geymd síðan. I tilefni sýningarinnar var
hún sett upp að nýju til að minna okkur
á að ekki er öll nótt úti enn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22. ÁGÚST 1992 9