Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1992, Blaðsíða 2

t
MAGNÚS EINARSSON
Vélar
Fátt ermönnum tamara núorðið
en aðhafa einungis þaðfyrirsatt
sem augað skynjar í dagbirtu.
Allri frumspeki hefur verið mark-
aður
bás með hannyrðum ýmiss konar
og
kjörbúðarspeki. Og skammt mun
líða
að endanlegu uppgjöri tiltekinna
líkinga
mannshugans sem þjónað hafa
forvitni-
þránni í gegnum blámóðu árþús-
undanna.
Sá dagur mun upp renna að
hænan verður
fullbökuð og eggið endanlega
spælt.
Samfarir
Undan ströndum
skip fyrir seglum
loga kyndlar
við hásæti hennar
Hrútur kominn til bóta
í rekkju Gunnhildar
kneyfuðu ölið
fram með vetri /
Af íslandi
er það að segja
að nú mátti
rás álaganna heíjast
Unnur leitar í karllegg
og samfarir Hallgerðar
og Gunnars eru á nótunum
haltu mér slepptu mér
Það er Skarphéðinn
sem horfir beint í eldinn.
Heimspeki
Þá er ungur ég var
voru heimska og heimspeki
mér framandi lönd
Enda voru fjöruferðir
mín alhliða næring
Þyrsti í leyndardóminn
handan hafflatarins
Þvínæst hafði ég kynni
af mönnum
Að rata heim
reynist mörgum
ærið erfitt
einkum hafí menn
aldrei ratað að heiman
Heiman og heim aftur
Heimvera!
Heimspeki!
Höfundur er mannfræðingur og fram-
haldsskólakennarí.
HVALBROT
1
Að undanfömu hefur mjög
mikið verið skrifað um
skáldskap Jónasar Hall-
grím.ssonar, hver grein-
in og ritgerðin rekið
aðra. Og er von til þess,
því lengi verður þar af
nógu að taka.
Einna nýjust er stutt grein eftir Heiga
Hálfdanarson í Lesbók Morgunblaðsins 4.
júlí síðastliðinn, „Að brjóta hval“. Hún snýst
um orðaiag í 8. erindi Hulduljóða. Þar spyr
skáldið huldukonuna mikillar spurningar,
þ.e. hver heimurinn sé í eðli sínu. Það má
liggja milli hluta, hvort svarið er lagt huldu-
Hvorugkynsorðið hval
hefur hvergi fundizt enn
í vorri tungu, og eftir
ýmsar vangaveltur um
réttmæti orðmyndarinn-
ar lýkur Helgi máli sínu
á því að kalla eftir
annarri og betri skýringu,
ef einhverjum skyldi
þykja skýring hans
ósennileg.
Eftir HANNES
PÉTURSSON
konunni í munn (sem raunar horfir beinast
við) eða skáldið svarar sér sjálft: Að eðli
heimsins er „líf og andi“, í honum búa hugs-
anir drottins hvarvetna, jafnt „þar sem að
bárur brjóta hval á sandi“ sem „i brekku
þar sem fjallaljósið grær“. Helgi kveður svo
að orði, að þessar tvær ljóðlínur saman eigi
„einungis að merkja: frá fjöru til fjalls. Pjall-
ið er kennt við gróður sem þar er að vænta,
og mætti þá búast við að fjaran væri kennd
við álíka nærtækt einkenni“. Hér er heldur
lítið gert úr þessum línum Jónasar. En nán-
ar um það síðar.
Helgi getur með engu móti unað þeim
skilningi, að hval sé þolfall af hvalur í merk-
ingunni hvalfískur. Hann ritar: „Jafnvel
þótt fallizt væri á að gera hvalreka að helzta
auðkenni fjörunnar, næði engri átt að segja,
að bárumar brjóti hvalinn. Bárurnar brjóta
sjálfar sig við strönd, svo sem klifað er á
í ljóðum; þær brotna á sandr, það er allt
og sumt sem hér er um að ræða.“
Þriðja útgáfan af ljóðmælum Jónasar
Hallgrímssonar var prentuð 1913. Um hana
sáu Jón Ólafsson ritstjóri og skáld og Jón
Sigurðsson frá Kaldaðamesi, sem fór yfir
„öll handrit, sem til era eftir Jónas í safni
Arna Magnússonar í Kaupmannahöfn“, eins
og segir í formála. Þessi útgáfa þeirra nafna
er falleg í hendi og markaði viss þáttaskil
í ‘Jónasarfræðum’, því hvergi fyrr en þar
hafði að neinu ráði verið gerð grein fyrir
handritum skáldsins og ýmsum orðalags-
breytingum í kvæðunum. I útgáfunni, rétt
eins og í hinum tveimur fyrri (1847 og
1883), stendur í Hulduljóðum: „þar sem að
bárur btjóta hval á sandi“. Hins vegar ritar
Jón Ólafsson í stuttri leiðréttingaskrá aftan
við formála sinn og vísar þar til þessarar
línu: „Þar ætlar Hannes Hafstein nú að lesa
eigi „hvel“ fyrir „hval“, og mun það óefað
rétt.“ En fyrir því er hér nefndur Hannes
Hafstein, að hann annaðist manna mest á
sínum tíma í Kaupmannahöfn um aðra út-
gáfu ljóðmælanna („Ljóðmæli og önnur
rit“), og er ritgerð hans þar um Jónas endur-
prentuð í þriðju útgáfu. Lítið mun Hannes
hafa kynnt sér handrit Jónasar, að minnsta
kosti er þess að engu getið í formála bókar-
innar, heldur segir- að kvæðin séu „prentuð
orðrétt eftir fyrri útgáfunni, aðeins röðin
nokkuð með öðra móti“.
Það er „óefað rangt“ að lesa eigi „hvel“
fyrir „hval“ í 8. erindi Hulduljóða, og hefur
enginn útgefandi eftir 1913 gerzt svo djarf-
ur að fara eftir tilgátu Hannesar Hafsteins,
svo mér sé kunnugt, að einum undanteknum
(íslenzk úrvalsljóð I, Rv. 1932). Ljóðlínan
sem í hlut á er til í tveimur uppskriftum
Jónasar, hinni fyrri með blýanti, hinni síð-
ari með bleki, og hann ritar glöggt a á
báðum ^stöðum. I útgáfu sinni á ritsafni
Jónasar (I. Rv. 1929, bls. 343) hafnar Matt-
hías Þórðarson þjóðminjavörður því með
öllu, að þarna geti verið misritun, í upp-
skriftum skáldsins standi „greinilega „hval“,
enda er ekkert athugavert við það“ skrifar
hann og hefur í huga hvalfisk.
Helgi Hálfdanarson gengur ekki svo langt
að lesa‘„hvel“ fyrir „hval“ í umræddri ljóð-
línu, sem engan þarf að undra, því að það
er alls ekki hægt heilskyggnum augum.
Hann segir: „Og þá eru góð ráð dýr. Sé
ekki um hrein pennaglöp að ræða, er varla
nema eitt hugsanlegt. í þessari línu hlýtur
hval helzt að vera hvorugkynsorð og merkja
hið sama og hvel, þ.e.a.s. hvelfing.“
Hvorugkynsorðið hval hefur hvergi fund-
izt enn í vorri tungu, og eftir ýmsar vanga-
veltur um réttmæti orðmyndarinnar lýkur
Helgi máli sínu á því að kalla eftir annarri
og betri skýringu, ef einhverjum skyldi þykja
Jónas Hallgrímsson. Teikning: Flóki.
skýring hans ósennileg. Sá annmarki er
samt á þessu, að hann tekur aðra skýringu
því aðeins gilda, að þolfallið hval í ljóði Jón-
asar merki annað en hvalfísk, þar eð ekk-
ert vit sé í að hvalur geti brotnað. Ég held
aftur á móti að orðið merki einmitt hval-
fisk, og ekki neitt annað. Ég þekki Helga
svo vel, að ég veit hann fyrirgefur að ég
skuli ekki hlíta skilyrðum hans, heldur
lengja mál mitt lítið eitt.
2
Fyrir þónokkuð mörgum árum rakst ég
i máli fyrri tíðar á orð sem leiddu huga
minn að þeirri mynd í Hulduljóðum, að bár-
ur brytu hval. Ekki hafa þau ratað inn í
prentaðar orðabækur, það ég viti. I Hös-
kuldsstaðaannál (Annálar 1400-1800 V,
Rv. 1946, bls. 557) segir til að mynda við
árið 1775: „Hvalbrot rak undir Digramúla
í Augusto og um sama leyti tvo hvali í
Strandasýslu.“ Gísli Konráðsson ritar
(Sagnaþættir, Rv. 1946, bls. 86), að vor
eitt á fyrri hluta aldarinnar sem leið hafí
„hvalbrot af stórhveli“ fundizt í fískhelgi
fyrir framan Reyki á Reykjaströnd. Og séra
Jón Reykjalín segir í lýsingu Fagranessókn-
ar, er hann samdi 1840 — og Jónas Hall-
grímsson fékk í hendur til athugunar, eins
og til stóð um allar sóknalýsingar á vegum
Bókmenntafélagsins — að sjaldan beri þar
að landi „hvali eður hvalabrot"; prestur er
þá að svara spurningu sem varðaði hafís.
(Sýslu- og sóknalýsingar, Ak. 1954, bls.
31.) Við eftirgrennslan nú hjá Orðabók
Háskólans reynast dæmin um hvalbrot vera
talsvert mörg og víða að af landinu, hið
elzta þeirra frá árinu 1636 (handrit í Arna-
safni), hið yngsta frá 1897 (blaðið Dagskrá
í Reykjavík).
Orðin hvalbrot, hvalabrot gætu hæglega
bent til þess, að svo héti í máli manna að
hvalir hefðu verið brotnir, ef þeir sködduð-
ust dauðir í kramlum sjávar illilega, stund-
um svo mjög að þeir hlutuðust í sundur.
Helzt mætti ætla að slíkt yrði þegar
hafísjakar voru á reki. Orðalagið að brjóta
hval er í sjálfu sér engu fjær lagi en að
brjóta land, svo eitthvað sé nefnt. Að brjóta
dún er meira að segja til í málinu, þótt
skrýtið kunni að þykja, og var haft um eina
athöfn af mörgum þegar hreinsaður var
æðardúnn (sbr. rit Lúðvíks Kristjánssonar,
íslenzkir sjávarhættir V, Rv. 1986, bls.
308). Þá var dúnhnyðrum vöðlað aftur og
fram á grind, þar sem snæri var þétt strengt
endanna á milli. Þetta kallaðist að brjóta
dúninrí.
Sandar era víða með ströndum fram á
íslandi, og hagar þar til með ýmsu móti,
eins og að likum lætur. Sums staðar er stutt
í klettaþil, stórgrýti liggur hálfgrafíð við'
fjöruborð, og jafnvel skjaga úfnir tangar út
í sjó; heitir þar eigi að síður sandur. Slíkar
aðstæður hygg ég að Jónas hafi haft í huga,
þegar hann lætur „bárur brjóta hval á
sandi“. Þá velkist dautt dýrið um í brimgörð-
unum; þeir slengja því utan í stórgrýtið og
klettana — þeir brjóta hvalinn.
Þetta er allt önnur mynd og hrikalegri
en hin, að „hval“ merki báruhveTsem brotn-
ar á mjúkum ægisandi, með lýrískum þokka
að því er manni skilst. í næstu ljóðlínu er
nefndur einn af smávinunum fögra, fjalla-
ljósið (þ.e. ljósberinn) sem grær í brekku.
Þessi tvö dæmi, þessar tvær gagnólíku
náttúru-myndir hlið við hlið, þjóna vel þeirri
hugsun sem fólgin er í 8. erindi Hulduljóða,
að hugsanir drottins séu í öllum heiminum
(en ekki aðeins „frá fjöru til fjalls“), öllu
sköpunarverkinu, svo ríkt að andstæðum
sem það er, strítt og blítt.
8.
Hvað er í heimi, Hulda!? líf og andi,
hugsanir drottins sálum fjær og nær,
þar sem að bárur brjóta hval á sandi,
í brekku þar sem fjallaljósið grær;
þar sem að háleit hugmynd leið sér brýtur,
hann vissi það er andi vor nú lítur.
Úr Huldiiljóðum - Textinn er hér tekinn úr ritverkum Jónasar Hallgrímssonar I, Rv. 1989.
2