Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1992, Blaðsíða 2

HELGI SEUAN
Skin og
skúrir
Sólfar í hlýjum sunnanvindi
og senn er heyið mitt þurrt.
Sólríkt og blítt er sumarsins yndi
syngjandi glöð hver jurt.
Lóunnar kvak í loftinu hljómar
Ijúfasta dirrindí.
Huga minn fanga alls konar ómar.
Yndisleg golan hlý.
Stundin er dýr, en stopul löngum
til starfs ég aftur sný.
Áleiðing skúra á efstu dröngum
ofurdökk kólguský.
Sólin horfin og heiðríkja með
hráslaginn ríkja fer.
Þyngja skýin og þyngist geð
þurrkurinn búinn er.
Rétt þegar hirðingin hafin er
hellist úr lofti flóð.
Holdvotur, argur heim ég fer
hugans er slokknuð glóð.
Glitrar á regnsins gullnu tár
um grænan töðunnar baðm.
Regnbogi á himni hreinn og klár
hefur upp geislafaðm.
Heyið mitt þurra alblautt er
til einskis daglangt starf.
En aftur að nýju byija ber
biðlund er allt sem þarf.
Rofar nú til og regn á braut
roða slær nú á ský.
Sólskinsbletti um leiti og laut
Htið ég fæ á ný.
Út skal gengið og iðja meir
aftur er sólskin blítt.
Fögnuð mér vekur fjallaþeyr
fuglarnir syngja þýtt.
Ilmur frá heyi aftur snýr
angrið hrekur á brott.
Veröldin öll sem ævintýr
allt verður bjart og gott.
Höfundur er fyrrverandi alþingísmaöur.
ORRI EINARSSON
Komdu nær
Undir mánskini vetrarnætur
horfir ísilagður hylurinn
á jómfrúna
stíga dans.
Komdu nær vinur
komdu nær.
Hún gælir við vindinn
sem gengur hjá.
Þunn spöngin
syngur.
Komdu nær vinur
komdu nær.
Hylurinn sefur
þegar vorar
fljúga þögulir
svanir hjá.
Höfundur er læknir á Akureyri.
HIN DJÚPA
DAUÐAVITUND
Um sænsku skáldkonuna Birgittu Trotzig
Ihungrinu eiga allir hlutir upphaf
sitt.“ Með svofelldum hætti lýsir
bókmenntafræðingurinn og
gagnrýnandinn Eva Adolfsson
hinu hugmyndafræðilega inn-
taki, eða hvatanum að sköpunar-
starfí Birgittu Trotzig. Veröldin
hýsir tvær manngerðir, hina
hungruðu og hina mettu. Sköpunarstarfið
er ein af leiðum hinna hungruðu til mettun-
ar. (1)
Fyrsta bók Trotzig, Ur lífi elskenda
(1951), hefst á iýsingu á telpunni Aimée,
sem fyllir flokk hinna hungruðu. Hún er
sísvöng. Kjallarinn undir hugmyndaheimi
Trotzig er dimmur. Á efri hæð hússins býr
bernskan; full af sakleysi, full af hættum.
Og bömin eru sannarlega fórnarlömb. Þau
líða fyrir angist og sektarkennd okkar,
„hinna illu“ (les: fullorðnu).
Líkt og Brita Wigfors 'bendir á vitnar
Trotzig oft í þau orð Ivans Karamazovs „að
sé þjáning eins einasta barns nauðsynleg
til þess að ná því verði hvers ígildi sannleik-
urinn er talinn vera, lýsi ég því þegar yfir,
að sannleikurinn er ekki þess verður". (2)
Flestir bera örlög sín í sér þegar við
fæðingu, líkt og Tobit í sögunni Svikin
(1966).
Tobit er illur, hann svíkur fársjúka hús-
móður sína, táldregur, kúgar dóttur sína,
sem hann „elskar og tilbiður" langt um fram
það sem þorri manna myndi kenna við heil-
brigði.
Bamanauðgarinn Tobit skilur ekki með
nokkm móti hvemig svo „einlæg ást“ getur
umtumast í andhverfu sína og endað í hörm-
ungum og dauða.
I sögunni Sjúkdóminum (1972) lýsir
Trotzig lífí föður og þroskahefts, málvana
sonar. Faðirinn, sem elskar son sinn á sjálf-
hverfan, þrúgandi hátt, hefur viljann, en
skortir getuna til að vera syni sínum allt í
senn skilningur á veröldinni, brú til „hins
heilbrigða" og tunga til að tjá skilninginn,
kenndimar. Vilji hans reynist örlagaríkur,
banvænn. (3) Á jarðhæðinni í húsi Trotzig
búum við, hin fullorðnu.
Tilvist okkar er leiksvið lífvana gríma og
steinmnninna tengsla, sé hún ekki ofbeldi,
valdbeiting og svikráð.
Hið þráða, en óheimilaða, gerir okkur ill.
í smásagnasafninu Lifandi og dauðir
(1964) lýsir Trotzig bældum skmmskældum
eðlishvötum þeirra sem „ekki þora“.
Forboðnar kenndir til sifjaspella, samkyn-
hneigðar; jafnvel hinn jarðneski kærleikur
í sjálfu sér felur í sér dauðann og það ekki
síður þótt hann eigni sér ekki „viðfang sitt“,
hið elskaða. Sársaukinn æpir á lesandann.
Af jarðhæðinni og upp á efri hæð hússins,
þar sem bemskan og sakleysið búa, kom-
umst við aðeins fyrir tilverknað fóma; við
eigum þess kost að „lifa út“ eðlishvatir
okkar á jarðhæðinni, ganga veg syndarinnar
og lenda ofan í hinum myrka kjallara.
Við eigum þess einnig kost að vera um
kyrrt á jarðhæðinni, bæla „forboðnar"
kenndir og hvatir og lifa sem „afskornar"
mannverur, hálfmenni. Til þess að komast
upp á efri hæðina þurfum við hins vegar
að ganga veg Jesú Krists, líða píslarvætti,
eða „skera okkur með ísóp svo að við verð-
um hrein; þvo okkur svo að við verðum
hvítari en snjór. (4)
Sögusvið sagna Trotzig er iðulega miðald-
ir. í margan stað er það dæmigert fyrir
andrúmsloftið í verkum hennar. Þrátt fyrir
illsku persóna Trotzig og ómennsku leggur
Eftir LÁRUS MÁ
BJÖRNSSON
Birgitta Trotzig
hún okkur þá skyldu á herðar að sýna þeim
meðaumkun; þegar allt kemur til alls eru
þær leiksoppar, strengjabrúður. Þegar allt
kemur til alls er það erfðasyndin sem krefst
svo ótæpilegra fóma. Bent hefur verið á
skyldleika dulfræðingsins Trotzig við enska
skáldið William Blake, sbr. setningu hans:
„Each man in his spectres power."
Okkur mennina brestur styrk til að leysa
eigin vanda. Verk Trotzig em einnig athygl-
isverð frá sjónarhomi „geðmeðferðarfræð-
anna“; athafnir persóna hennar stjórnast
einungis í óvemlegum mæli af þeim sjálfum,
eitthvað vélrænt, nánast sjálfvirkt, „eitt-
hvað“ („hinn í honum", „eitthvað honum
dulið“) beinir þeim inn á brautir ógæfu og
tortímingar.
Sænski bókmenntafræðingurinn Ingemar
Wizelius telur verk Trotzig einkennast af
„djúpri dauðavitund". „Þeir sem elska em
lifandi svo lengi sem ást þeirra varir, en
þeir sem ástin hefur sært em dauðir...“
(5) Gagnrýnandinn og bókmenntadósentinn
Karl Erik Lagerlöf lýsir andrúmsloftinu í
verkum Trotzig sem „stöðnuðu myrkri";
„milli hennar og Guðs sé steinveggur og
þá sjaldan fótatak Guðs megi merkja í verk-
um hennar grani hinn vantrúaða að það sé
djöfulsins". (6)
Kynhvötin er sterkur drifkraftur hjá per-
sónum Trotzig, en sjaldan jákvæður, skap-
andi kraftur, heldur eyðandi; umhverfið,
væntingar þess, fordómar og afneitun gera
kynhvötina að skrímsli, sem eyðir öllu kviku
sem fyrir verður.
Danski gagnrýnandinn Torben Brostrom
lýsir þessu svo, að „í sálinni séu staðir sem
eru orðvana öngþveiti" og „manneskja, sem
er rænd sérkennum sínum og eigineðli verð-
ur að dýri“.
„Det er sygdomen til doden ikke at være
sig selv.“ (7)
Birgitta Trotzig fæddist árið 1929.
Hún lauk námi í listasögu og bókmennta-
fræðum frá Gautaborgarháskóla og starfaði
síðan sem bókmennta- og listgagnrýnandi
við Sydsvenskan, BLM, DN og Aftonbladet.
Mörg undanfarin ár hefur hún verið búsett
í París ásamt manni sínu, hinum kunna list-
málara Ulf Trotzig. Auk frumsaminna verka
hefur Trotzig birt þýðingar, m.a. á verkum
gyðingaskáldkonunnar og Nóbelsverðlauna-
þegans Nelly Sachs.
Trotzig hefur vísað á bug ströngum,
formrænum flokkunum, svo sem skáld-
sögu/smásögu/ljóði. Nefnir hún verk sín
myndir; myndir úr lífinu. Þau prósaljóð sem
hér eru birt eru sótt í bók hennar, Myndir,
frá 1954, svo og „Anima“ frá 1982.
Elskendur
/ miðdegishitanum stafar
þungri, rakri angan frá gulhvít-
um útlimum þeirra. Andlit
þeirra eru lokuð, fingur þeirra
fálma í blindni: ósýnilegur kvíði
þyngir limi þeirra.
Hreyfingar, iðandi vöðvar
sem tafarlaust spennast íþung-
um flöktandi hnút undir lausri
húð: titrandi í votri húð líkt og
þungur óstyrkur grátur í
fjarska.
Hörund þeirra, tungur
þeirra, varir þeirra: djúp and-
vörp, starandi. Limir þeirra
þétt fjötraðir saman. Ólífugult
Ijós þéttriðið, kynjað ur hafi; í
því eyðist bragð og lykt.
Án afláts slær hjartavöðvinn
og slær, örþunnur og viðkvæm-
ur og skjálfandi.
Birgitta Trotzig. Úr „Bilder“
(1954).
í rúbína-
hjartanu
/ þessu undursamlega skelfi-
lega fjallalandslagi hefég verið
áður. Maður fikar sig ofar og
ofar gegnum koparskógana. í
ofsafengnum eldingunum fíkar
maður sig upp tröllaukin sand-
fjöll. Síðan landslagið hvasst
hvítgulglóandi upplýst affjalls-
egg, strandbrún — úthaf myrk-
urs, undir því djúpsvört víðátta.
Nú eru klettarnir eins og líkam-
ar sem við skríðum yfir, krist-
alsgráir, hvassir eins og dem-
antar — ofar og ofar líkt og
yfir líkama, fyrir neðan mig
blýgrátt landslagið, ísi lögð
hengiflug hrapa niður djúpið
og hverfa. Hin ýtrasta
áreynsla. Klettarnir eru hruf-
óttir og grásvartir. Á syllu ligg-
ur skyndilega hringurinn með
rúbínanum. Inni í gagnsæjum
roðanum (hvorki stórum né litl-
um: utanvið: óendanlegum) —
sofandi hjörtur. Andlit hans er
móðurandlit.
Úr Anima (1982).
Heimildir.
(1) Eva Adolfsson: I Kíirleken, den dödliga skadan. Om
det skapande jaget och pányttfödelsen hos Birgitta
Trotzig í „Kvinnomas Litteraturhistoria“, del II.
(2) Brita Wigforss: Brinnande Enkelhet í „Femtitalet i
Backspegeln“, Red. Karl Erik Lagerlöf, 1968.
(3) Benkt Erik Hedin: Att hantera sin Besvikelse í Ny
Litteratur i Norden 1971-1973. Útg. 1975.
(4) Sjá Davíðssálmur.
(5) Ingemar Wizelius, o.fl. í Ny Litteratur í Norden 1962-
1964, útg. 1966.
(6) Karl Erik Lagerlöf: „Frihet och Fángenskap“, Ny
Litteratur í Norden 1965-1967, útg. 1969.
(7) Torben Brostrom: Modeme Svensk Litteratur, Kaup-
mannahöfn, 1977.
Höfundur greinar og þýðandi Ijóða, Lárus Már
Björnsson, er félagsfræðingur, kennari og þýð-
andi, búsettur í Reykjavík.
2