Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1992, Blaðsíða 5

Borghildur og Halla: „Fyrirgefðu mér“, sagði Borghildur.
Daga og nætur hellti vorið geislaflóði sínu
yfir húsin í Heiðarhvammi, en inni var þar
dimmt og dapurlegt, kyrrt og kalt. Bjartasti
vorgeisli heimilisins var horfmn. Barnið var
dáið. Og nú minntist Halla varnaðarorða
gömlu prestsekkjunnar. I draumi hafði hún
og sagt: „Nú ætla ég að taka við barninu,
annars verður því of kalt um hjartað." —
Sorg hennar er yfirþyrmandi. Og brátt kom
upp í huga hennar þung ásökun. Hún hafði
með ósannindum orðið barninu sínu að bana.
— Snjallræðið hennar hafði verið lygi. Hún
treysti sér ekki til að fylgja barni sínu alla
leið til grafar. En í töfrandi kvöldfegurð
heiðalandanna gengur hún yfirkomin af sorg
fram á mann, Finn í Bollagörðum, sitjandi á
steini og er að gráta. Hann rekur henni að
nokkru raunir sínar, þar sem innibyrgt
glæpalíf er að verða honum ofraun. Hluttekn-
ing hennar í harmi þessa manns sefaði að
nokkru sorgina og létti á hjarta hennar. —
Á næsta bæ var maður sem leið illa, honum
vildi hún hjálpa. Sorg hennar breyttist í minn-
ingar og hún fann nýjan þrótt vaxa innra
með sér. Hún hafði þroskast. Og neðan við
fjallgarðinn voru eflaust einhvetjir sem
þurftu hennar við. — „Það sýndi sig.“
Setta í Bollagörðum
Þegar Halla og Ólafur fluttu í heiðina var
loft þar allt lævi blandið. Niðri í sveitinni
voru heiðarbúarnir tortryggðir. Og þau voru
óvelkomin í „hvamminn" af nágrönnum sín-
um í Bollagörðum. Kindahvarfið í heiðinni
þótti ekki einleikið. Og upp komst um stór-
felldan sauðaþjófnað í Bollagörðum sem ábú-
andinn Sesselja, Setta, stóð fyrir, þótt seinna,
jafnvel áhrifamenn í sveitinni bættust í hóp-
inn. Settu er svo lýst: „Hún var rúmlega
fertug að aldri, en leit út fyrir að vera nokkru
eldri. Andlitið var dökkt og veðurbitið, dálít-
ið orðið hrukkótt. Kinnarnar voru þunnar,
ekki lausar við roða, hakan stóð fram á við,
varirnar voru þunnar og stór skörð á milli
tannanna. Augun voru módökk, fljótleg og
flóttaleg. Hvergi brá fyrir alvöru. Állir and-
litsdrættir voru á stöðugu flögri, allar hrukk-
ur lágu hver yfir aðra. Munnsvipurinn var
einkennilegur. Þar var hver dráttur ótrúlega
teygjanlegur og snar í snúningum. Oftast
teygðust þau upp á við og hlógu, en áður
en varði teygðust þau niður á við og kjökr-
uðu.“ — Setta kemur fram í sögunni sem
' forhert glæpakvendi. Með hræsni, bakmælgi
og undirferli húgðist þessi undirheimanorn
heiðarinnar flæma þau Höllu burt úr heið-
inni. En vopnin snérúst í höndum hennar.
Hún hafði beyg af persónutöfrum húsfreyj-
unnar í Heiðarhvammi.
Veturinn steig þungt til jarðár í kotunum
fyrir ofan fjallgarðinn. Lífið bærðist þar und-
ir fannbreiðunni og þreyði vor og sumar á
ný. Og nú beið húsfreyjunnar í Heiðar-
hvammi enn stærra hlutverk en áður. — En
heima á stórbýlinu Hvammi, þar sem próf-
astsdóttirin, húsfreyjan mikla, tákn valds,
hroka og drottnunargirni réð eða vildi ein
ráða ríkjum. Þorsteinn sonur hjónanna vildi
ganga að eiga Jóhönnu, fátæka almúga-
stúlku. En hér mætti Borghildur syni sem
sýndi henni í tvo heima og braut niður vald
hennar. Að ráði Egils föður hans var Jó-
hanna flutt að Heiðarhvammi, þar sem hann
taldi henni best borgið. Ekki leið á löngu þar
til Borghildur fór upp að Heiðarhvammi til
að sækja Jóhönnu. Þá er það alþýðukonan
Halla, sem rís gegn drottnaranum og hellir
sér yfir Borghildi: (Slíkar hefðarkonur voru
þá þéraðar.)
„Þér hafið gott af að heyra sannleikann,
þó að ekki sé nema einusinni. Og nú skuluð
þér heyra hann. Það er ættardrambið sem
gert hefur yður að illkvendi. Þér eruð próf-
astsdóttir — því gleymið þér aldrei. Þess-
vegna þykist þér vera drottning og bera af
öllum öðrum konum sveitarinnar, vera
drottning frá fæðingu sem allar aðrar konur
beygðu kné sín fyrir. — Þorsteinn sleppir
ekki Jóhönnu. Eitt hefur hann fengið í arf
frá yður, það er geðríkið. Hann lætur ekki
undan yður.“ Og „húsfreyjan mikla“ glúpn-
aði fyrir þessum yfirþyrmandi orðum alþýðu-
konunnar og hélt vonsvikin heim. Þegar heim
kom lýsir höfundur hugarhræringum Borg-
hildar af sálfræðilegri innsýn. — Eitthvar var
að bresta innra með henni, sjálfstraust henn-
ar að bíða hnekki. Hún hafði borið lægri
hlut fyrir ásökunum Höllu. Við hvern ósigur
seig siðferðisgrundvöllur hennar dýpra. —
Sjálfselska og sjálfsþótti höfðu spillt lífi henn-
ar. Eiginmanni sínum hafði hún hrundið frá
sér, börnum sínum hafði hún glatað. Allra
manna velvild hafði hún brotið af sér, allt
var henni að kenna. Nú bar enginn virðingu
fyrir henni. Allir hötuðu hana. En ekki dugði
að bugast — og húsfreyjan mikla beit á jaxl-
inn — valdinu skyldi hún halda og safna
kröftum til nýrra átaka.
Og enn var nýrra tíðinda að vænta í Heið-
arhvammi. Þorbjörn meðbiðill Þorsteins vildi
ná tali af Jóhönnu og réðst til inngöngu, en
Halla varði honum dyrnar. Þá réðst Salka
krypplingur á Þorbjöm, klóraði og beit. Við
óhljóðin sem þá urðu féll Jóhanna í öngvit
af blóðláti um leið og Halla kom að. Hún
varð að fara ofan að Hvammi og ná til Þor-
steins. En nú stóð þessi kvenhetja heiðarinn-
ar augliti til auglitis við örlög sín. Það sást
til ferðamanns sem brátt knúði dyra. — Þar
var þá kominn — séra Halldór. Þau horfðust
í augu um stund án þess að mæla orð af
vömm — þar til hún rauf þögnina: „Þér kom-
ið eins og af himnum sendur. — Þér eruð
boðberi kærleikans, þér getið verið hjá þess-
ari manneskju, meðan ég skýst til næsta
bæjar.“ Þegar Halla kom aftur virti prestur
hana fyrir sér: Aldrei hafði hann séð hana
slíka — jafn yndislega, funandi af ákefð,
harðlega og þóttalega, með kinnarnar blossa-
rauðar. Þannig var sú kona sem hann hugði
glataða. „Þetta er lífið. Þegar hætturnar
geisa og raunirnar skella á mönnunum eins
og brimrót, þegar hver taug er þanin til hins
ítrasta, hver vöðvi í látlausri áreynslu, hver
æð full af streymandi eldi — þá finna menn
hvers virði lífið er. Þið finnið ekki til þess,
sem berist fyrir blíðvindi lífsins frá einni
embættistigninni til annarrar. — Þið finnið
það aldrei sem gerir lífið að lífi. — En mun-
ið „það tíðkast ennþá, að draga manneskjur
út fyrir borgarhliðin og grýta þær“. — Hvert
orð hennar var hárbeitt skeyti. — Séra Hall-
dóri fannst eitthvað engjast og teygjast í
sjálfum sér. Hann var niðurlútur og skamm-
aðist sín. — Hún horfði á eftir honum með
trega í hjarta. Nú voru allar brýr brotnar
þeirra í milli. — Nú var hún ekki framar til
vegna sjálfrar sín, heldur annarra. Sjálfsaf-
neitun var hennar hlutskipti. Skyldan öllu
ofar.
Framvinda sögunnar heldur áfram. —
Umfangsmikill sauðaþjófnaður kemst upp í
heiðinni. Fýlgsni finnst í Bollagörðum. Borg-
hildur í Hvammi brennur enn af heift og
hefndarhug til Höllu eftir ósigurinn og hyggst
nú rétta hlut sinn. Hún ákveður þjófaleit í
Heiðarhvammi og fær Pétur á Kroppi bróður
sinn til fylgdar. Leitin bar engan árangur.
En undir rúmi sást blóðblettur sem vitni um
lát Jóhönnu sálugu. Þá varð Höllu að orði:
„Þetta er í annað skipti, sem þér vaðið með
ofstopa inn í hreysi mitt, — þjófnaðarbrygsl-
in verðið þér fegnar að éta ofan í yður innan
skamms. — En þarna liggur það, sem yður
var ætlað að finna. — Þessi blóðblettur hefur
hrópað til himins og nú blasir hann við yður
eins og útbreidd stefna. Þér eigið að mæta
fyrir hinum mikla dómara.“ — Mælirinn var
fullur, Halla hinn mikli sigurvegari, ósigur
Borghildar alger og hún hélt heim á leið, þár
sem biðu hennar geigvænlegar fréttir.
Angist Og Iðrunarkvalir
Það er skammt stórra högga í milli í lífi
húsfreyjunnar í Hvammi. Oddvitinn í sveit-
inni, bróðir hennar Pétur á Kroppi, var einn
sauðaþjófanna. Eftir ferð hennar í skjóli
haustmyrkurs til fundar við hann, fær bún
aðsvif og liggur uppi í heiði mállaus og löm-
uð öðrum megin. Og nú brotnar Borghildur
í Hvammi. Hamur drottnunargirni og hroka
féll af henni. Hún lítur með skelfingu feril
sinnar liðnu ævi og húsfreyjan mikla engist
af brennandi iðrimarkvölum. Þar til hún
bendir Borgu (Vilborgu) dóttur sinni að koma
til sín. Þessi einkadóttir var eini ljósgeislinn
í lífi hennar og var nú gift héraðslækninum
unga og höfðu þau reist sér hús og fengið
bústað í Hvammi. Hún ein var þeim eiginleik-
um gædd, að með ljúfmennsku sinni gat hún
brætt hjarta þessarar harðlyndu konu. Loks
gat móðir hennar stunið því upp að biðja
Höilu í Heiðarhvammi að finna sig.
Og nú lá fyrir hetjunni að vinna sinn
stærsta sigur í lífinu — að fyrirgefa. Fyrir-
gefa þeirri manneskju, sem hún hataði og
fann ekki að verðskuldaði annað en hefnd.
— „Fyrirgefðu mér,“ sagði Borghildur. „Já,
ég fyrirgef þér,“ svaraði Halla. — í fyrsta
sinni fannst henni rofa til fyrir hærri veröld
ofan við reiðisvipi erfikenninganna, ofan við
myrkviði hótananna. — Friður og rósemi
gagntóku huga hennar. Hún hafði unnið
mikinn sigur yfir sjálfri sér, upprætt hatrið,
gremjuna og hefndarþrána úr hjarta sínu,
vaxið upp úr algengum, mannlegum breysk-
leika. Þar var útbreiddur faðmur hans sem
sagði: „Komið til mín allir þér sem erfíði og
þunga eru hlaðnir .. . Allir."
Dagar heiðarbýlisins eru nú brátt taldir.
Til Höllu kemur í heiðarbýlið eldri kona ásamt
fylgdarmönftum, María Ragúelsdóttir, búsett
í Vogabúðakaupstað. Stórhríð var að skella
á og þau urðu veðurteppt i heila viku. Sam-
tal þeirra Höllu verður náið og innilegt.
Maríu hrýs hugur við einangrun heiðarinnar
og hvetur Höllu til að flytja þaðan og skipta
um bústað. — Þessi kona hafði ekki farið
varhluta af sorgum lífsins, svo sem að missa
bæði eiginmann og einkason í sjóinn samtím-
is. — Aldrei hafði Halla komist í kynni við
annað eins glaðlyndi og traust á lífinu.
Ævisaga Maríu lét í eyrum eins og ljómandi
sigursöngur. Hún var hetja sem unnið hafði
mikinn og glæsilegan sigur yfir sorgum og
mannraunum lífsins. Raunir hennar sjálfrar
voru smáræði í samanburði við það. „Þessi
manneskja fannst henni gnæfa yfir sig jafnt
að göfgi sem gengi.“
En hún hafði flúið úr mannabyggðum með
sorg sína, grafið sig í heiðarkoti, þvert á
móti ráðum allra vina sinna. Það var eitthvað
að bresta innra með henni, rætur til heiðar-
innar að slitna. — Barátta hennar var von-
laus. María hafði leyst hana úr álögum.
Veturinn herðir enn tökin í Heiðar-
hvammi. Daga og nætur snjóar í logni og
bæjarhúsin nær horfin í fannbreiðuna. Oumf-
lýjanleg örlög vefa sinn vef. Olafur bóndi ligg-
ur nár í rúmi sínu. Heimilið bjargarlaust, ljós-
ið slokknað. Síðasta úrræði Höllu var að
bijótast ein til byggða. Börnin tvö sitja ein
eftir í myrkrinu hjá líkinu. Á leiðinni skellur
á iðulaus stórhríð. En Halla heldur áfram
upp á líf eða dauða. Hún sest niður að hvíla
sig. Á hana svífur höfgi og draumsýnir birt-
ast. En hvaða hljóð voru þetta? Var það frá
svipum dáinna sem sveimuðu um heiðarnar
í hörðustu mjallrokunum? Nei, það voru hljóð
Sölku, niðursetningsins, sem hún hafði eitt
sinn bjargað frá illræmdri meðferð. Hún var
að stijúka til Höllu og háði nú sitt dauða-
stríð úti á víðáttum heiðanna. Þótt ofviðrið
geisaði hélt Halla nær örmagna göngu sinni
áfram. Hún fór að sjá eldglæringar sem virt-
ust stækka og koma fljúgandi á móti henni.
Hún stóð sem í eldhríð. Eldurinn kom aftur
og aftur. Og nú kom í ljós hvað þetta var.
Gleðibylgja fór um hana. Þetta var bærinn
í Hvammi. Hér var um að ræða síðustu göngu
heiðarbúans frá yfirgefnu býli. En hetjan
hafði sigrast á náttúruöfiunum.
Lífið hafði sigrað.
Lokaþáttur hetjusögunnar er hafinn.
Halla hefur flutt sig til kaupstaðarins og
keypt bæ Maríu gömlu. Þorsteinn frá
Hvammi er þar staddur og hefur lent í svalli
og drykkjuskap. Svo var komið, að ekkert
gat sefað sorg hans í eymdinni annað en
sættir við Borghildi móður hans. Halla tekur
hann á sína arma. Hún kemur orðum að
Hvammi og Egill kemur með hana þangað.
Þar fallast móðir og sonur í faðma og ná
heilum sáttum. Og enn stóð Halla, hetja öræf-
anna, sem sigurvegari. Hún hafð náð að
sætta og sameina á ný í sundurleitum brotum
sundrað heimili valdsins í sveitinni.
Og Egill hreppstjóri í Hvammi, dæmigerð-
ur íslenskur bændahöfðingi allra tíma, virðir
hana nú fyrir sér: „Aldrei hafði hann séð
hana tápmeiri ogótrauðari en nú. Undanfarn-
ar raunir og þrautir höfðu lítil merki sett á
útlit hennar og engin á hetjuhug hennar.
Nú var hún að leggja út í nýtt líf. Henni
voru allir vegir færir. Síðustu orð valds-
mannsins eru þessi: „Guð blessi þig, Halla
mín, þetta er þér að þakka."
„Heiðarhvammur stóð í eyði. Árin liðu.
Tóftirnar sigu saman og jöfnuðust við jörð-
ina. Heiðarbýlið varð að ofurlitlum þúfna-
klasa — ofurlitlum kirkjugarði dáinna vona
og dapurlegra minninga. Ofurlitlum haglega
dregnum upphafsstað að einum kapítuia í
byggingai'sögu íslands, sem ristur var í jarð-
veginn"...
Höfundur var bóndi í Hvítárholti í Hrunamanna-
hreppi, en býr nú á Flúðum.
LESBÓK MÓRGUNBLAÐSINS 26. SEPTEMBER 1992 5