Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1992, Blaðsíða 6

Hvernig
KÖNNUN
varð til
ann 1. október næstkomandi, verða fyrstu tón-
leikar Sinfóníuhljómsveitarinnar á þessu starfs-
ári. Þá verður flutt Könnun, einleikskonsert
fyrir víólu og stóra hljómsveit, sem ég samdi
fyrir rúmum tuttugu árum. 0g núna að lok-
„í Könnun er ekkert sem
minnir beint á Jón Leifs,
nema nokkrir hljómar og
hrynhögg í
lokaþættinum. Jón er svo
sérstakur og einstakur að
það er ekkert viðlit að,
reyna að stæla hann. Ég
vildi fremur vinna í anda
hansjók núna við
lokaþáttinn, tók lengra
tilhlaup að
lokahljómnum.“
Eftir ATLA HEIMI
SVEINSSON
inni endurskoðun verksins og endursamningu
rifjast ýmislegt upp fyrir mér um tilurð þess
og tildrög.
Hvers vegna þurfa menn áð endurskoða
qg breyta verkum sem þeir gerðu endur fyr-
ir löngu? Ég veit það ekki, en sum tónskáld
hafa þessa áráttu. Má þar nefna Palestrina,
Beethoven, Bruckner, Mahler, Stravinsky,
Boulez, Maderna og marga fleiri. Ég geri
þetta ekki oft en það kemur fyrir. Stundum
losnar maður ekki við þá tilfínningu að unnt
sé að gera betur. Kannski er munurinn ekki
svo mikill á allgóðu iistaverki og frábæru.
Það getur munað einhverju örlitlu, sem skipt-
ir öllu máli. Og það getur tekið tíma að fínna
hvað það er. Kannski lýkur sköpuninni aldr-
ei. Kannski er Könnun eins og hún verður
flutt núna nýtt verk á gömlum grunni. Ég
tek það greinilega fram að þetta er önnur
gerð verksins, og þess vegna má segja að
það verði frumflutt í annað sinn núna í haust.
Könnun var samin í minningu Jóns Leifs.
Hann var nýlátinn er verkið var samið árin
1770 - 1971, en það var frumflutt á Sinfóníu-
tónleikum 18. nóvember 1971. Einleikari var
Ingvar Jónasson (en hann leikur einnig núna)
og ég stjómaði. Það kom ekki til af góðu.
Einhver hljómsveitarstjóri taldi sig þurfa ár
að minnsta kosti til að læra þennan tyrfna
texta, svo ég varð að bregða mér í kjól og
hvítt og stjórna sjálfur.
Raunar finnst mér gaman að stjórna tón-
list, en ekki of oft. Ég nam hljómsveitar-
stjórn í rúm tvö ár hjá gamla von der Nahm-
er í Köln og hann kenndi svo vel að ég hef
alltaf gert mér ljósa grein fyrir takmörkunum
mínum á þessu sviði. Ég kann handverkið
sæmilega, en hef annars lítið fram að færa
sem hljómsveitarstjóri. En það er gaman að
grípa í þetta stöku sinnum.
Þá var mikill átakatími í lífi mínu. Ég
hafði þegar samið tvö stór hljómsveitarverk
áður: Hlými sem sló
í gegn á Norrænum
músíkdögum árið
1969, og Tengsl sem
flutt var við opnun
Listahátíðar 1970.
Ég stjórnaði Hlými
en Bohdan Wodiczko
Tengslum.
Þá hafði ég einnig
samið kammermúsík
sem hneykslaði ein-
hverja héma heima,
en gerði lukku er-
lendis. Ég man að
Spectacles fyrir slag-
verk og tónband gekk
vel á meginlandi Evr-
ópu, Klif fyrir flautu,
klarinett og selló á
Norðurlöndum og
Bizzerarries fyrir
sópran, flautu, píanó
og tónband í Kanada.
Geðvondir krítikerar
fundu hinum „ungu
og reiðu“ tónskáldum
allt til foráttu og álitu
arfleifð gömlu meist-
aranna í stórhættu
ef þessi nýlist „tónið
frá Köln“, eins og
einn þeirra komst að
orði, fengi að vaða
uppi óátölulaust. En
við vorum ekkert
reiðir, við vorum ung-
ir og gátum ekki að
því gert. Andstæð-
ingar okkar voru
reiðir og eru það
Ingvar Jónasson, víóluleikari, leikur einleik í KÖNNUN.
kannskf enn.
Það var ekki auðhlaupið að fá verk sín
flutt á þessum árum. Forráðamenn, en svo
voru þeir nefndir sem réðu Sinfóníuhljóm-
sveitinni, sögðu að erlendir hljómsveitarstjór-
ar vildu ekki flytja svona músík. Það var
ekki rétt. Bohdan Wodiczko, pólski hljóm-
sveitarstjórinn, sem hér var aðalhljómsveitar-
stjóri, frábær snillingur, hvatti mig til dáða,
og kom fyrstu verkum mínum á framfæri.
Hann var mér andlegur faðir í mörg ár, sá
allt sem ég samdi og gagnrýndi það af hörku
en réttsýni og hreinskilni. Það var honum
að þakka öðrum fremur, að íslensk hljóm-
sveitarmúsík varð til, því hann hafði gott
samband við íslensk upprennandi tónskáld.
Ég man, að það var Ingvar Jónasson, sem
spurði mig, dag nokkurn, hvort ég myndi
vilja semja einleikskonsert fyrir sig, og ég
sagði samstundis já. Ég veit ekki hvað Ing-
var sá í mér. En hann var forvitinn og for-
dómalaus, hafði gaman að glíma við nýstár-
leg verke.fni.
Hann var framarlega í flokki Musica nova-
manna, jafnvígur á eldri tónlist sem yngri,
fínn einleikari, vandaður kammermúsíker og
einn af máttarstoðum Sinfóníuhljómsveitar-
innar.
Ingvar var hámenntaður tónlistarmaður,
upphaflega fiðluleikari, en skipti yfir á víól-
una, og kannski fann hann sig þar sem tón-
listarmaður. Hann flutti til Svíþjóðar árið
1972 og bjó þar í 17 ár. Hann var leiðandi
maður víóluhópsins í Sinfóníuhljómsveit Mál-
meyjar, eftirsóttur kennari og kvartettmaður
í Málmey og Gautaborg. Á ferli sínum lék
hann nær öll mestu einleiksverk sem samin
hafa verið fyrir víóluna. Síðar lék hann leið-
andi hlutverk í Stokkhólmsóperunni og spil-
aði auk þess mikið með hinum þekkta kam-
merhóp Ilonu og Miklosar Maros. Og nú er
hann kominn hingað heim aftur.
Víólan þótti mér alltaf fallegt hljóðfæri.
Hún var lengi eins konar Öskubuska meðal
strengjahljóðfæranna. Það var ekki fyrr en
á þessari öld að snillingar á borð við Lionel
Tertis og William Primrose gerðu víóluna
gjaldgenga, til jafns við fiðlu og selló. Tón-
svið hennar liggur á milli þessara hljóðfæra.
Hana skortir glæsibrag fiðlunnar og dýpt
sellósins og styrk þeirra beggja. Litir hennar
eru mildir og daufir og hún syngur fallega.
Hún grætur hvorki né kjökrar, sorg hennar
er innibyrgð og hljóðlát. Þetta vissu sum
tónskáld, t.d. Mozart. Eitthvert fallegasta
verk hans er konsert fyrir fíðlu, víólu og
hljómsveit. Sinfónía concertante. Og t
strengjakvintettunum bætir hann annarri ví-
ólu við kvartettinn og í þeim verkum hans
er víólan jafnmikilvæg fiðlunni.
Hector Berlioz samdi frumlegan víólukon-
sert Haraldur á Ítalíu, merkilegt tímamóta-
verk, sem varð mér ómeðvitað fyrirmynd að
Könnun. í hljómsveit Wagners gegnir víolan
afar mikilvægu hlutverki. Og af höfundum
á tuttugustu öld skynjaði Béla Bartók öðrum
betur fegurð og sérkenni víólunnar í frábær-
um einleikskonsertum.
Vorið 1972 kom ég oft til Ingvars sem
þá bjó í Kópavogi. Við spiluðum saman verk
fyrir víólu og píanó og hann sýndi mér eigin-
leika hljóðfærisins. Ég kom með skissur sem
hann spilaði í gegn. Eg er ekki strengjaleik-
ari, spila bara á píanó, svo leyndarmál þess-
ara hljóðfæra verða mér alltaf framandi. En
Ingvar einfaldlega kenndi mér að skrifa fyr-
ir strengi. Hann sýndi mér hvernig ýmsir
hlutir voru útfærðir, hvers vegna þetta gekk
en ekki annað. Og stundum sagði hann: „Ég
sé hvað þú meinar en það er ekki skrifað
eða gert svona, heldur svona.“ Eða hann
sagði: „Það er líka hægt að gera þetta svona.“
Af þessu lærði ég, lagfærði og endurritaði.
Ingvar var frábær kennari. Löngu síðar skrif-
aði ég fíðlukonsert, hjálparlaust. Og líka stórt
einleiksverk fyrir Erling Blöndal Bengtson.
Þar þurfti engu að breyta, og það þakka ég
alltaf „kennslustundunum" hjá Ingvari.
Sumarið áður dvaldi ég með fjölskyldu
minni vestur í Flatey. Við fengum lánað Ein-
arshúsið, og bjuggum þar með krökkunum,
en ég vann í Ásgarði hjá ömmu, kom þangað
á hvetjum degi. En eitthvað lét innblásturinn
á sér standa. Mér sóttist verkið seint. Veðrið
var gott, þarna voru skemmtilegir nágrannar
og mjög var gestkvæmt. Ég undi illa við
skriftir. Eitthvað skrifaði ég samt og sendi
Ingvari. Og hann skrifaði til baka og bað
mig fyrir alla muni að flýta mér að klára
verkið, hann væri seinn að læra. Það var
ekki fyrr en í septemberbyijun að ég komst
í gang, þegar sumargestir voru farnir, og
friður kominn á, samkvæmum slotað. Ég
man að þetta var fagurt haust og stillt, með
mildu kvöldrökkri og fjörðurinn skartaði sínu
fegursta. Ég var búinn með megnið af verk-
inu ég við komum til Reykjavíkur í byrjun
september og ég þurfti að hefja kennslu.
Á þessum tíma var ég að leita fyrir mér.
Ég var 32 ára gamall. Seríalisminn nægði
mér ekki lengur. Þar var of þröngt um mig.
Ég þurfti að bijótast út úr öllum kerfum.
Og svo var með fleiri. Mig langaði tii að
nota þríhljóma, koma þeim í nýtt og skynsam-
legt samhengi. Mig langaði líka að semja
nýstárlegar en sönglegar laglínur, drama-
tíska tónlist sem höfðaði bæði til fortíðar og
framtíðar. Ég vildi sækja fram en halda
tengslum við hið liðna. Kanna einhveija
óþekkta veröld hljóða og forma. Þannig
mátti skilja titil verksins sem einhvers konar
stefnuskrá.
Þessi konsert bar merki þessara umþenk-
inga. Hann er hermitónlist og það var mikil
nýjung á þeim tíma. Flestir vorum við miklir
hreinstefnumenn í tónlist á þessum árum.
Verkið er í ellefu þáttum og hefur hver sitt
nafn: Aðdragandi, Brottför, A leiðinni, Hvar?,
Ófullgert, Umhverfi, Við fljótið, Endursýn,
Hvíld, Minning og Nafnlaust.
Og hver þáttur hefur sinn stíl. Verkið er
summa ólíkra stílbrigða, sem mynda flókið
mynstur innbyrðis. Það var kannski hið nýst-
árlega við Könnun.
Aðdragandi er dulúðug laglína, eins konar
söngles, sem endar í sprengingu. í Brottför,
Á leiðinni og Hvar? reynir á fingrafimi flytj-
andans til hins ýtrasta og öll litbrigði hljóð-
færisins eru nýtt til fulls. Einleikskadensan,
Ófullgert, er sett inni í mitt verkið en ekki
höfð undir lokin eins og oftast. Þar er tækni-
brellur ekki að fínna. Einleikskadensan er
tregaslagur. Ég man ég hafði skrifað hljóm-
sveitarundirleik með þeim kaflar, en tók hana
burt að beiðni Ingvars. „Þetta langar mig
til að spila einn,“ sagði hann.
Umhverfi er kammermúsík - víólan á
móti strengjakvartett og hörpu. Við fljótið
er hávær hljómsveitarþáttur. Þar fær einleik-
arinn stundarhvíld fyrir komandi átök. Við
endurskoðun núna jók ég töluvert við þennan
þátt, teygði lopann í hápúnktinum.
Og Endursýn er enn kammermúsík: víólan
á móti gítar, víbrafóni, slagverki og einum
kontrabassa. Og þar bætti ég inn viðauka
núna, læt músíkina renna út í áköllurn
klukkuslaga, sem alltaf áttu að vera með,
en ég tók burt á sínum tíma vegna tíma-
skorts á æfingum. í þessum þætti má kannski
greina áhrif frá austurlenskri tónlist í fyrsta
6