Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1993, Blaðsíða 2

Á TÖLVUTÓNLIST
FRAMTÍÐINA FYRIR SÉR?
Síðan tölvan tók að ryðja sér til rúms um miðja
þessa öld hafa margir tónlistar- og tæknimenn
unnið að því að hanna tölvuforrit til notkunar í
tónlist. Framan af var árangurinn misjafn og
voru helstu ástæður þær að tölvukostur var frum-
Tónverkið Tvíhljóð eftir Kjartan Ólafsson er samið fyrir gítar og tölvuhljóm-
sveit með aðstoð tónsmíðaforritsins Calmus, en forritið hefur Kjartan hannað
sjálfur. Tölvuhljóðin í verkinu eru unnin með hljóðhönnunarforritum, s.s. AIc-
hemi. Pétur Jónasson gítarleikari og höfundurinn frumfluttu verkið á Myrkum
músíkdögum í febrúar sl. Við flutninginn var m.a. notað raðtækniforrit innbyggt
í Kurzweil K-2000 stafrænan tóngjafa.
Sumir telja að
tölvutónlist verði tónlist
21. aldarinnar. Strax á
tímum J.S. Bachs var
lagður grunnur að
mörgum þeim aðferðum
sem notaðar eru í
tölvutónlistarfræðum í
dag. Má þar nefna
fjölraddatækni og
samþjöppun og útþenslu
á grunnefniviði tónverks,
svo sem stefi eða laglínu.
Rjartan Ólafsson
Núu'matónlist
að Kjarvalsslöðum
2» Nðvtmni » '9 9 2
Forsíða efnisskrár fyrir tónleika á
Kjarvalsstöðum í nóv. 1992.
Eftir KJARTAN
ÓLAFSSON
stæður og aðföng ófullkomin. Hugbúnaður-
inn var eingöngu hannaður af tölvusérfræð-
ingum sem höfðu áhuga á tónlist og lögðu
meiri áherslu á úriausnir tæknilegra vanda-
mála en þeirra sem snéru að listinni sjálfri.
Þannig voru möguleikamir í tölvutónlist tak-
markaðir og aðeins fáir útvaldir gátu nýtt
sér þá til tónlistarvinnslu.
Á síðasta áratug varð bylting í tölvuheim-
inum þegar svokallaðar einkatölvur komu á
markaðinn. Þær gerðu almenningi kleift að
nýta sér kosti tölvunnar í stórauknum mæli
án þess að sérþekking þyrfti að koma til.
Tónlistarmenn gátu nú sjálfir hannað forrit
sem auðvelduðu þeim að fást við eiginleg
tónlistarvandamál.
Strax á tímum J.S. Bachs var lagður
grannur að mörgum þeim aðferðum sem
notaðar eru í tölvutónlistarfræðum í dag.
Má þar nefna fjölraddatækni (polyphony)
og samþjöppun og útþenslu á grunnefniviði
tónverks svo sem stefi eða laglínu.
í upphafi 20. aldarinnar tóku menn að
þróa tónsmíðaaðferð sem kölluð var tólftóna-
tónlist, eða raðtækni, með Arnold Schönberg
og Anton Webern í fararbroddi. Þar vora
nótur oft táknaðar með tölum í stað hefð-
bundinna nótnatákna m.a. til þess að sýna
tónhæð, lengdargildi o.s.frv. Þeir notuðu síð-
an gildi talnanna til þessa vinna með tónefn-
ið. Þetta er algilt í tölvutónlist í dag.
AÐFERÐIR LÍKINDAFRÆÐINN-
AR
Árin milli 1940 og 1970 vora umbrotatími
í vestrænni tónsköpun.
Gríska tónskáldið, arkitektinn og stærð-
fræðingurinn Iannis Xenakis hóf að beita
aðferðum líkindafræðinnar úr stærðfræði
(líkindadreifing, Markov keðjur ofl.) við val
á tóngildum. I bókinni „Formalized Music“
sem gefin var út árið 1968 lýsir hann aðferð-
um sínum sem þóttu mjög byltingarkennd-
ar. Enn í dag er þeim beitt á afmörkuðum
sviðum tölvutónlistarinnar.
í París starfaði hópur tónlistarmanna að
tilraunum með náttúru- og umhverfishljóð í
nútímatónsmíðum. Var þetta kallað
„musique concréte" og þótti frumlegt á þeim
tíma. Þar var fremstur í flokki tónskáldið
Pierre Schaeffer. Um svipað leyti lagði þýska
tónskáldið Karlheinz Stockhausen grunninn
að notkun raftóngjafa í tónlist. í dag þykja
slík hljóð sjálfsögð - jafnt í nútímatónlist
sem poppi, jass- eða danstónlist, í Ieikhúsi
eða kvikmyndum.
Bandaríska tónskáldið og heimspekingur-
inn John Cage fékkst við margvíslegar til-
raunir í tónsköpun, m.a. með því að nota
frjálst val (random) við ákvörðun á tónum
í tónsmíð. „Random“-gjafinn í tölvum er í
dag notaður til framleiðslu á tóngildum s.s
tónhæð og lengdargildum, en þó sjaldan án
stýringar eða eftiriits.
Síðast en ekki síst má nefna Max Math-
ews sem starfaði hjá BELL-símaframleið-
endunum í Bandaríkjunum. Hann hannaði
tónsmíðaforritin „MUSIC 1-5“ á 5. og 6.
áratugnum. Með þeim forritum var bæði
lagður grunnur að tölvuútreikningi á hljóðum
og tónum.
Margar aðferðir og nálganir í tónsmíða-
ferli nútíma tölvutónlistarvinnslu eiga rætur
sínar að rekja til þeirrar þróunar sem hér
hefur verið lýst. Með bættum tölvukosti,
aðstæðum og kunnáttu á seinni hluta 20.
aldarinnar hefur áhugi tónlistarmanna á
tölvuin í tónlist aukist jafnt og þétt. Nú er
svo komið að stór hluti þeirra notar tölvu
við vinnu sína.
Tölvunotkun í tónlist er að mestu fjórþætt.
í fyrsta lagi er um að ræða nótnaskriftar-
forrit, en þau samsvara ritvinnsluforritum
fyrir ritvinnslu. Aðalmarkmiðið með þeim
er betri frágangur á nótum, þ.e. raddskrám
og röddum.
Raðtækniforrit (sequencer) era hönnuð
með það fyrir augum að safna og geyma
upplýsingar frá MIDI (Musical Instrament
Digital Interface) hljóðfæram til afspilunar
eða einfaldrar raðvinnslu.
Unnið MEÐ „HLJÓÐEFNI“
Hljóðhönnunarforrit era byggð upp með
það fyrir augum að framleiða og vinna með
„hljóðefni". Hljóðefni getur verið hvaða hljóð
sem greinanlegt er fyrir mannseyrað. Meðal
hljóðefna má nefna vatnshljóð, veðrahvin,
hljóð sem framleidd eru með tóngjöfum, s.s.
sínusbylgjur og kassabylgjur, mannsrödd,
gítartón, umbreytt náttúraleg hljóð o.fl. o.fl.
Slík forrit geta aukið við hljóðheim tónlistar-
innar og jafnframt fjölbreytnina í hljóðfæ-
raútsetningum.
Flóknustu forrit sem notuð eru í tónlist í
dag eru svo tónsmíðaforrit. Þau eru saman-
sett af reiknijöfnum sem sérhannaðar eru
til þess að fást við tónefni (stef, hljómaáferð
o.s.frv). Forrit þessi eru margbreytileg að
gerð, allt frá einföldum „tónleiktækjum" upp
í margþætt tónsmíðaforrit sem takast á við
nútímavandamál í tónsköpun.
Tilgangurinn með því að hanna slík tölvu-
forrit er fyrst og fremst sá að semja betri
tónlist. Með „betri tónlist“ er átt við aukin
gæði þeirrar tónlistar sem tónskáldið sjálft
hefur einsett sér að skapa. Því markmiði
má m.a. ná með því að nýta sem best þá
möguleika gpm efniviður tónverksins hefur
upp á að bjóða. I sumum geiram tónsköpun-
ar, t.d. fjölröddun, er til slíkur fjöldi mögu-
leika að nær ógemingur er fyrir tónskáld
að athuga hvem einstakan þeirra. Þess
vegna neyðast þau oft til þess að takmarka
það svið sem nota á fyrir tónsmíðina. Með
notkun á fullkomnu tónsmíðaforriti er hægt
að láta tölvuna skoða alla hugsanlega mögu-
Ieika fyrir sérhvert fjölradda tónsmíðavanda-
mál og láta hana síðan velja þann besta
miðað við gefnar forsendur tónskáldsins.
Sem dæmi má nefna að þegar tónskáld vel-
ur hljómagerð fyrir fimmraddaða tónsmíð
þarf að kanna hljómagerðir þriggja, fjögurra
og fimm nótna hljóma. Af þriggja nótna
hljómum, sem byggðir era á tónbilum sem
era minni eða jafnt og áttund, era 144 gerð-
ir, af fjögurra nótna hljómum 1.728 og af
fimm nótna hljómum hvorki meira né minna
en 20.736. Með því að gefa tölvunni fyrir-
fram ákveðin skilyrði fyrir vali á hljómum
er hægt að láta hana yfirfara alla mögulega
hljóma af tiltekinni stærð og velja síðan úr
þá sem óskað er eftir.
Hljómrænt Samhengi
Dæmi má einnig taka úr kontrapúnktísku
tónsmíðaferli. Slíkt ferli er byggt upp á sam-
hljóma en sjálfstæðum laglínum. Til þess
að laglínurnar „hljómi" saman þarf hver
tónn þeirra að vera í hljómrænu samhengi
við aðra samliggjandi tóna. Þetta þýðir að
í hvert skipti sem nýr tónn er valinn þarf
hann bæði að vera í lagrænum tengslum við
aðra tóna sömu laglínu og í hljómrænum
tengslum við samliggjandi tóna úr öðrum
laglínum. Þetta er grandvallaratriði í fjöl-
radda tónsmíðum og er ávallt flókið viður-
eignar, hvort sem notast er við tölvu eða
ekki. Sé tölvan notuð getur hún kannað alla
möguleika fyrir allar laglínur samtímis og
valið síðan þann besta fyrir hvetja Iínu án
þess glata þeirri hljómrænu áferð sem ákveð-
in hefur verið af tónskáldinu.
Þegar tónsmíðaforrit era notuð í flóknu
ferli eins og hljómfræði eða kontrapunkti
er mikilvægt að tónskáldið leggi af stað með
skýrar hugmyndir um verkið. Ef þetta er
ekki gert skapast svigrúm fyrir forritið sjálft
að taka beinan þátt í tónsköpuninni. Slíkt
getur myndað „brotpunkta" í tónsmíðinni
og orðið til þess að hún verður sundurlaus.
Því nákvæmar sem tónskáldið skilgreinir
markmið sín fyrir tölvunni því betur fylgir
tölvan tónskáldinu.
Á sérhverjum tíma í tónlistarsögunni hef-
ur ákveðnum aðferðum verið beitt við tón-
smíðar. Sumar þeirra hafa unnið sér fastan
sess og era notaðar enn í dag. Aðrar hafa
horfið. Tölvunotkun er eitt af einkennum
okkar tíma. Tölvan býður nútímatónlistar-
manninum upp á möguleika í tónsköpun og
tónlistarvinnslu sem áður voru óhugsandi.
Tónlistarmenn taka þessari nýju aðferð eins
og forverar þeirra hafa tekið nýjungum í
gegnum tíðina: með opnum huga og gagn-
rýni í senn og með því markmiði að búa til
betri tónlist.
Höfundur er tónlistarmaöur og fæst viö tölvu-
tónlist.