Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1993, Blaðsíða 4

nunu^fjoílBvri mmlaion 69m Iliis ia89cj Jai I
n i6i>n tjo TjsblB 0í8íj6í8 >ío! i I
steinsteyptra
húsa á íslandi
Ingólfshvoll í Hafnarstræti. Húsið er byggt 1903.
það varð ekki aftur snúið með þetta nýja
byggingarefni.
Talið er að Barónsfjósið á horni Hverfis-
götu og Barónsstígs sé fyrsta steinstepyta
húsið í Reykjavík en það var byggt árð
1898 og stendur enn.
Með nýrri öld fylgdi uppgangur í ís-
lensku þjóðfélagi sem byggðist á betri
nýtingu okkar fengsælu fiskimiða með
bættum skipakosti og afkastameiri veiðar-
færum. Fólk flutti í miklum mæli úr sveit-
um landsins til bæjanna og uppbygging
þeirra varð óumflýjanleg. Mikil ábyrgð
hvíldi á þeim sem byggja áttu upp hina
nýju bæi, þ.e. arkitektum, verkfræðingum
og byggingameisturum. Þegar þeir komu
frá námi beið þeirra óplægður akur án
nokkurra kvaða eða skilyrða, nánast engar
aldargamlar hefðir voru til og verktækni
í húsbyggingum sáralítil hérlendis. Dansk-
ir byggingarmeistarar höfðu að vísu kom-
ið hér við og byggt nokkrar opinberar
byggingar á mismunandi tímum, en verk-
kunnátta þeirra ekki skilað sér til íslend-
inga.
Arið 1903 markað þáttaskil í notkun
steinsteypu hér á landi og segja má að
þá hefjist steinsteypuöld. Á því ári voru
byggð nokkur stór steinsteypt hús í
Reykjavík, þar á meðal Ingólfshvoll sem
stóð á horni Hafnarstrætis og Pósthús-
strætis.
Árið 1905 lét Knud Zimsen byggja íbúð-
arhús sitt, Gimli, við Lækjargötu í Reykja-
vík í Reykjavík. Húsið var hlaðið úr steypt-
um steinum og gólf hússins voru einnig
steypt en það hafði ekki verið gert fyrr.
Helstu steinsteypubyggingar sem ristu á
næstu árum voru Þórshamar við Templara-
sund (1912) og Pósthúsið á homi Pósthús-
strætis og Austurstrætis (1914). í kjölfar
brunans mikla í kvosinni árið 1915, þegar
11 stórhýsi brunnu til kaldra kola, var
timbri nánast alfarið hafnað sem bygging-
arefni og blómatími steinsteypunnar hófst.
Hún varð þá aðalbyggingarefni íslendinga
og er svo reyndar enn.
Árið 1903 var gefin út byggingarsam-
þykkt fyrir Reykjavík þar sem steinsteypt
hús voru lögð að jöfnu við steinhlaðin
hús. Þessi byggingarsamþykkt var síðan
endurskoðuð í kjölfar brunans árið 1915
á þann veg að timburhús voru alfarið bönn-
uð.
Stefnur Og Stíltegundir
Á Steinsteypuöld
í byijun þessarar aldar og við upphaf
steinsteypualdar tóku húsameistarar ýmist
mið af nýklassískum stíl erlendra stein-
hlaðinna bygginga eða leituðu af varfærni
fanga í íslenskum timburhúsastíl. Stærri
byggingar voru yfirleitt í nýklassískum
stfl en þær minni voru aðlagaðar að timb-
urhúsahéfðinni. Síðar þróaðist gerð
steyptra bygginga og menn uppgötvuðu
smátt og smátt möguleika hins nýja bygg-
ingarefnis. Þá kom fúnkisstefnan til sög-
unnar og réði ríkjum næstu áratugina allt
fram á síðustu ár að ný stefna, póstmód-
ernismi, fer að ryðja sér til rúms. Sú stefna
er enn að slíta barnsskónum og er í mótun
a.m.k. hér á landi.
Fyrstu Íslensku Arkitekt-
arnir
Eins og áður sagði hvíldi mikil ábyrgð
á frumheijunum í íslenskri byggingarlist.
Þeir komu fyrst fram á sjónarsviðið upp
úr síðustu aldamótum. Sá fyrsti sem nam
byggingarlist var Rögnvaldur Ólafsson.
Hann átti stutta starfsævi en vann stór-
virki á þessu sviði samt sem áður. Hann
kom frá námi 1904 og varð þá ráðunautur
landsstjórnarinnar um húsagerð sem var
upphaf embættis húsameistara ríkisins.
Hann gegndi því embætti þau 13 ár sem
hann átti ólifuð. Fyrstu árin vann hann
eingöngu í timbri en eftir 1909 fór hann
smám saman yfír í steinsteypu. Reyndar
var hann ötull boðberi notkunar hins nýja
byggingarefnis í ræðu og riti. Húsavíkur-
kirkja (b. 1905) er líklega þekktasta verk
hans frá timburtímabilinu en heilsuhælið
á Vífilsstöðum (b. 1909) og aðalpósthúsið
í Reykjavík (b. 1914) eru þekktust af stein-
steyptu byggingunum. Stíl hans má e.t.v.
lýsa sem blöndu af nýrómantík (pósthúsið)
og nýklassík (Vífilsstaðir). Rögnvaldur lést
árið 1917.
Árið 1919 kom Guðjón Samúelsson heim
frá námi. Hann tók við starfí Rögnvaldar
sem húsameistari ríkisins og gegndi því
til æviloka. Flestar byggingar hans eru
steinsteyptar. Guðjón fékk einstakt tæki-
færi til að móta hið byggða umhverfi á
íslandi tuttugustu aldarinnar þar sem hann
var eini íslenski arkitektinn fram til 1926
og í lykilstöðu. í verkum sínum notar hann
mismunandi stíltegundir og fylgir oftast
ríkjandi hefð hvers tíma. Þær þróast frá
þjóðlegri rómantík, nýklassík og yfir í
fúnkisstefnu á seinni hluta starfsferilsins.
Þekktustu byggingar hans eru Krists-
kirkja í Landakoti (b. 1925-29) þar sem
hann blandar saman gotneskum stíl og
þjóðlegri rómantík (bæjarburstirnar),
Landspítalinn (aðalbygging, b. 1925-30)
í nýklassískum stíl og Þjóðleikhúsið (b.
1928-50) í fúnkisstíl, þar sem hann notar
íslenska stuðlabergið til að undirstrika hin-
ar beinu línur stílsins. Einnig notar hann
ótt íslendingar hafi áður fyrr verið seinir að
tileinka sér tækninýjungar í húsagerð og þeir
hafi lengst af búið í sínum torfbæjum má segja
að þeir hafi verið mjög fljótir að tileinka sér
notkun steinsteypunnar, Varla eru þeir famir
Fyrsta steinsteypta húsið
á íslandi var byggt 1876,
en telja má að
steinsteypuöld hejQist
árið 1903, því nokkur
stór steinsteypt hús í
Reykjavík eru frá því ári.
Jafnframt var
steinsteypan notuð til að
móta annað tímabil
nýklassíkur hér á landi.
Eftir PÁL V. BJARNASON
að skríða út úr torfbæjunum seint á síðustu
öld þegar steinsteypan er komin í sjónmál
og menn farnir að gera tilraunir með hana.
Um þessar mundir eru liðin um 120 ár síð-
an farið var að nota steinsteypu til húsagerð-
ar á íslandi í þeirri mynd sem við þekkjum
hana.
SÖGULEGT SAMHENGI
Notkun múrblöndu við húsbyggingar er
mjög gömul. Forn-Egyptar notuðu brennt,
óheinsað gips. Grikkir og Rómveijar not-
uðu brenndan kalkstein og drýgðu með
kalki og vatni, sandi og möluðu gijóti.
Þeir notuðu einnig possolan-sement, eink-
um neðansjávar, en það var kalk blandað
með gosösku eða möluðum múrsteini.
Sumar byggingar Rómveija sem voru
hlaðnar og límdar með steinlími standa
enn í dag eins og Kólosseum í Rómaborg
og Gard-brúin við Nimes í Frakklandi.
Á miðöldum og frameftir varð síðan
afturför í þróun og notkun steinlíms og
það var ekki fyrr en á 18. öld að örla fer
á þróun á þessu sviði. Árið 1756 var endur-
reistur viti á vesturströnd Englands. Bygg-
ingarmeistarinn, John Smeaton, notaði þá
múrblöndu með gosösku og kalksteini.
Eftir það varð þróun sem leiddi af sér til-
komu Portland-sements sem fyrst var not-
að í Leeds á Englandi árið 1824. Nafnið
Portland-sement er dregið af því að litur-
inn líkist Portland-steini, sem er kalk-
steinsafbrigði unnið í Dorset á Englandi.
SöguágripSteinsteypu-
HÚSA Á ÍSLANDI
Segja má að upphaf notkunar stein-
steypu til húsbygginga á íslandi megi rekja
til byggingar hegningarhússins við Skóla-
vörðustíg upp úr 1870 en þá var fyrst
farið að nota sement hérlendis. Árið 1876
var byggt steinhús í Görðum á Akranesi
og voru þar notaðar ýmsar aðferðir. Kjall-
ari var hlaðinn úr grágrýti. Húsveggir
voru aftur á móti hlaðnir úr steyptum
steinum og gaflar steyptir í timburmót
eins og enn er gert. Er þetta því talið
vera elsta steinsteypuhús á íslandi. Eftir
Garðahúsið á Akranesi, elzta steinhús á íslandi, byggt 1876.