Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1993, Blaðsíða 8

■inn í skólana, sem svn samhæfa....kennslu
|sína, er mikil hætta á að_þes§i, sg.mhæfíng'
verði fremur samheimska og einsýni, en af
slíku er nú þegar nóg og eykst með ári
hverju. Menntastofnanir eru stórháskaleg
tæki í höndum forsjárhyggju og miðstýring-
arfólks, eins og dæmin sanna, er þær loka
fyrir möguleika nemenda til að mynda sér
sjálfstæða og raunhæfa yfirsýn. I slíkum
tilvikum er jafn mikið verið að ýta þröng-
sýni og fáfræði að nemendum sem mennt-
un, eiginlega er um að ræða að takmarka
menntunina við ímyndaðan og tilbúinn stað-
al. Þegar svo sjálfslinka og klaufaskapur er
orðið að kennslugrein, en atorka, tækni,
rökvísi og þjálfun skynrænna kennda íhalds-
semi og „akademismi“, er eitthvað mikið að.
Iðulega vilja nýútskrifaðir kenningasmiðir
og fundarhaldafíklar frá slíkum skólum gjör-
breyta heiminum og valda meiri skaða en
ávinningi, þar sem þeir verða í forsvari.
þeim hefur oftar en ekki tekist að eyði-
leggja margt, sem tók áratugi að byggja
upp með miklum erfiðismunum, og svo vakna
menn við það að þetta er glatað og kemur
ekki aftur - verður einfaldlega ekki endur-
vakið. Þolendurnir öðlast menntun á mjög
þröngu sviði, en allt þar fyrir utan er þeim
fyrirmunað að skilja og meðtaka, eru jafn-
vel settir á svartan lista af félögum sínum
ef þeir nálgast það, og þá er líkt og um
strangtrúarsöfnuð sé að ræða. Menn eru
fullvissir um að þeir haldi á stórasannleik
og allt þar fyrir utan sé af hinu illa og beri
að ryðja úr vegi.
Uppgangur lista í Bandaríkjunum hófst
er menn fengu skattfríðindi við að styrkja
þær, og er fullvíst að án þeirra fríðinda
væri bandarísk list svipur hjá sjón og París-
arborg enn Mekka listarinnar eins og fram
yfír miðbik aldarinnar. Og nú er þessi fríð-
indi hafa verið afnumin blasir hrunið við
mörgum iisthúsum og söfnin eiga í miklum
vandræðum. A aðeins tveim árum breyttist
staða margra blómlegra listhúsa og þau
ramba á barmi gjaldþrots.
Almenningur skipti ekki við listhús erlend-
is og gerir ekki, einungis ríkir menn og lista-
söfn. Nú hafa hinir ríku upp til hópa misst
áhugann vegna þess að þeir eru ekki lengur
að vemda peninga sína, og þeir gefa þá ei
heldur til safna, og því geta söfn síður keypt
myndlistarverk eða staðið fyrir mikilsverðum
listviðburðum.
Á örfáum árum hefur orðið mikil upp-
stokkun á hlutunum og söfn hafa orðið að
leita til viðskiptafræðinga við stjórnun vegna
þess að nú ríður á þvi að þau fái staðið á
eigin fótum. Á sama tíma eru hinir stóru
heimsviðburðir eins og Dokumenta í Kassel
orðnir að eins konar Disney- landi með alls
konar húllum hæ uppákomum til að laða
að fólk.
New York getur auðveldlega glatað for-
ystuhlutverki sínu, einkum eftir að Berlínar-
borg sameinaðist. Þar á sér einmitt stað
gríðarleg uppbygging, auk þess sem París-
arborg hefur fullan hug á að hrifsa til sín
frumkvæðið á ný
Uppboðshaldarar gerðust sekir um það
til að viðhalda uppganginum að lána við-
skiptavinum sínum háar fjárhæðir, og þeir
sömu áttu að auki auðveldlega inngengt í
banka um lán sem gat numið hundruðum
miljóna. Og það eitt til að krækja í eitt
málverk eftir meistara eins og van Gogh,
Picasso eða Renoir. Þegar svo markaðs-
kreppan skall á gátu þeir ekki borgað og
uppboðshaldararnir héldu verkum eftir, sem
voru þannig í raun ekki seld þótt heims-
byggðin tæki andköf yfír þessum miklu ijár-
festingum.
Offjárfestingin hefur eðlilega haft sín
áhrif á uppboðshúsin og sum hafa orðið að
stokka upp og endurskipuleggja starfsemina
til að forða gjaldþroti.
Listhöndlarar settu met í siðleysi með
hinni miklu sýningu „Myndsenna" (Bilder-
streit) í Köln um árið, en sýningin olli mikl-
um deilum og hafði víðtækar afleiðingar.
Listáhugafólk tók þátt í þessum deilum með
því að snúa við sýningunni baki og henni
varð að loka fyrir tímann vegna lélegrar
aðsóknar. Á upplýsinga- og tækniöld er al-
menningur þannig orðin að marktækri stærð
í listheiminum, sem taka verður fullt tillit til.
Síðasta ár mun hafa verið það lélegasta
hjá listhúsum höfuðborgarsvæðisins um ára-
bil og listamenn eru upp til hópa steinhætt-
ir að selja myndverk til einkaaðila, og krepp-
an er því tilfinnanlegri hér en erlendis.
En eitt er alveg öruggt, sem er það að
um árabii hefur ekki verið jafn hagstætt að
íjárfesta í myndverkum og að þeir sem hafa
auga fyrir myndlist hafa sjaldan haft eins
gott tækifæri til þess að koma sér upp góðu
safni listaverka. Þannig séð getur efnahags-
kreppan leitt til hreyfingar á markaðinum
og valdið uppstokkun og hugarfarsbreytingu
er verður myndlistinni um síðir til ávinnings
og kímið að nýrri uppsveiflu. Á það vil ég
trúa.
Hugleiðing um bygg-
ingu og stíl Gísla
sögu Súrssonar
Um Gísla sögu Súrssonar hefur margt verið rit-
að enda sagan samin af mikilli kunnáttu og
djúpum skilningi á mannlegu eðli. Hafa menn
haft mörg orð og stór um glæsileik verksins
en færra verið ritað um byggingu og gerð
Litir eru notaðir í
sögunni til að draga fram
hliðstæður. Grár litur er
mjög áberandi. Hæst ber
þar tákngerving
ógæfunnar, Grásíðu, sem
er undirrót margrar
ógæfu. Eyjólfur grái ber
nafn með rentu enda
bæði grár í lund og
einskonar feigðarboði
sem sífellt ógnar lífi
Gísla. Draumkona Gísla
birtist honum á gráum
hesti og báðir eru þeir
bræður, Gísli og Þorkell,
gráklæddir þegar þeir eru
vegnir.
Eftir ÁRSÆL
FRIÐRIKSSON
sögunnar á íslensku en efni eru til. Hér eru
teknar saman fáeinar athugagreinar sem
smám saman hafa tekið á sig mynd við löng
og góð kynni af þessu ágæta verki. Hér er
þó hvorki ætlunin að gera fræðilega úttekt
á sögunni né greina frá öllu því sem um
hana hefur verið ritað heldur látið nægja
að kanna fáein atriði er varða byggingu
sögunnar og innri gerð.
I því ágæta riti Heimur íslendingasagna
segir M.I. Steblin-Kamenskíj:
„Islendingasögur eiga einnig' sitthvað sam-
merkt klassískum raunsæisbókmenntum í
byggingu (kompsition). Öfugt við t.d. ævin-
týri og riddarasögur er báðum þessum flokk-
um eiginleg fijálsleg bygging, án hefðbund-
ins, heilsteypts söguþráðar. Atburðir hver
öðrum næsta óháðir reka hver annan, og oft
tengja þá einvörðungu sömu söguhetjur.“
Og síðar bætir hann við:
„Skipuleg bygging sögu er undir því komin,
að hún fjalli um eina deilu, þ.e. að deilan sjálf
hafí heilsteyptan söguþráð."
Þetta kann við fyrstu sýn að eiga við um
Gísla sögu Súrssonar en þegar að er gætt
kemur allt annað í ljós. Höfundur sögunnar
beitir listrænum brögðum til að binda að-
skilda atburði og marga, að því er virðist,
óskylda þætti sögunnar saman í trausta og
glæsilega heild. Fyrsti hluti sögunnar, kafl-
ar 1-3, sem gerist í Noregi, er i raun lyk-
ill sem lýkur upp þeim skelfilega en stór-
brotna heimi sem sagan geymir.
Að Elta Leiðarhnoðann
Gísli Þorkelsson skerauka, föðurbróðir
þeirra Gísla og Þorkels Súrssona gengur á
hólm við berserkinn Bjöm hinn blakka, en
áður hafði Ari bróðir hans fallið fyrir Birni.
Ingibjörg ísadóttir, ekkja Ara, hefur mikla
ást á Gísla mági sínum og ræður honum
að fá léða Grásíðu hjá þrælnum Kol, en
sverði þessu fylgdu þau ákvæði að „... sá
skal sigur hafa er það hefur til orustu".
Gengur þetta allt eftir en þó er Kolur treg-
ur að lána sverðið. Eftir að Gísli Þorkelsson
hefur sigrast á Birni og flokki hans heimtir
Kolur sverð sitt. Gísli hlýtur frægð af þessu
verki og....gerist mikill maður fyrir sér“,
og þykist eiga alls kostar við þrælinn. Vill
hann ekki láta sverðið laust en býður honum
fé fyrir en Kolur þiggur ekki. Veitir hann
að lokum Gísla tilræði, þegar hann er orðinn
úrkula vonar um að heimta sverð sitt aftur,
og verður það beggja bani. í viðskiptum
sínum við þrælinn seilist Gísli Þorkelsson
lengra en honum er heimilt og hlýtur fyrir
þá skuld að missa lífið.
Tilbrigði við sama stef er endurtekið síð-
ar í sögunni (15. k.) þegar Þorgrímur goði
sendir eftir reflum þeim til Gísla er Vésteinn
hafði boðið svarbróður sínum Þorkatli Súrs-
syni að gjöf. Þorkell, sem bruggar Vésteini
banaráð og hefur skipt búi við Gísla, bróður
sinn, og flutt að Sæbóli til góðvinar síns
og mágs Þorgríms goða, vildi ekki þiggja
reflana þegar þeir em boðnir honum. Þor-
' grímur seilist þarna of langt, lengra en
nemur þolinmæði Gísla enda telur hann sig,
voldugan goðorðsmann með styrkan frænd-
garð að baki, eiga alls kosta við Gísla, að-
komumann sem lítt getur treyst á aðra en
sjálfan sig. En honum skjátlast í þessu, því
þótt langlundargeð Gísla sé ærið er hann
þó trúr skyldu sinni og hikar ekki við að
sinna henni þegar hann er egndur til þess.
Hann er reiðubúinn að hætta gæfu sinni
og öryggi til að ná fram hefndum eftir
Véstein, fósturbróður sinn og mág, með því
að vega Þorgrim goða.
Og þetta sama grunnstef er enn endurtek-
ið, í breyttri mynd þegar Gísli Súrsson fer
með „þá vísu er æva skyldi“ að Þórdísi,
systur sinni og ekkju Þorgríms goða áheyr-
andi (16. k.). I þessari vísu felur hann nafn
Þorgríms og lýsir sig banamann hans. Ekki
verður annað skilið en Gísli ætlist beinlínis
til þess að Þórdís heyri vísuna og skilji.
Mönnum hefur reynst torvelt að greina hvað
rekur Gísla til að fremja slíka glópsku.
Ekki er ólíklegt að Gísli ætli með þessum
hætti að treysta böndin við systur sína í
þeirri vissu að hún setji ættræknina ofar
öðru. En honum yfírsést í þessu og gengur
nær tilfinningum hennar en hann má, og
eins og fyrr hljóta afleiðingamar að vera
skelfilegar. Þórdís systir hans segir Berki
digra, bróður Þorgríms goða og síðari eigin-
manni sínum, frá vísunni og á þannig
drýgstan þátt í að Gísli er dæmdur sekur
skógarmaður, hundeltur ámm saman af
óvin'um sínum og að endingu drepinn.
Þeim Yar Brigð í Brjóst
UM lagið
I upphafskafla sögunnar lýsir Ingibjörg
því blygðunarlaust yfir þegar hún hvetur
Gísla Þorkelsson til að fá Grásíðu léða að
hún hafí haft litla ást á bónda sínum er hún
segir: „Eigi var ég af því gefin Ara að ég
vildi þig eigi heldur átt hafa.“ Takmörkuð
ást hennar á Ara kemur að sjálfsögðu enn
skýrar fram í því að hún veit af sverðinu
Grásíðu og kynngi þess en dylur hann þess.
Hún á því í vissum skilningi óbeina sök á
því að eiginmaður hennar er veginn.
Síðar í sögunni endurómar ástleysi
kvenna sem er í aðalatriðum samhljóða yfir-
lýsingum Ingibjargar ísadóttur.
Afdrifaríkust reynast þau orð sem Ás-
gerður Þorbjarnardóttir hefur um ástarhug
þann er hún _ber til Vésteins Vésteinssonar
er hún situr á skrafí við Auði mágkonu sína.
Þorkell Súrsson, eiginmaður Ásgerðar, hler-
ar þetta samtal, bregst ókvæða við og hótar
þegar manndrápum. Um kvöldið bannar
hann Ásgerði rekkjuna og ætlar að segja
skilið við hana þó ekki verði af því.
Börkur digri biður Þórdísi að minnast
ástar þeirrar, er hún bar til Þorgríms goða,
er hún tekur á móti bróðurbana sínum,
Eyjólfí gráa. Hann höfðar ekki til þeirrar
ástar sem hún ber til hans sjálfs, það er
Barkar, enda veit hann sér einskis slíks von
úr þeirri átt. Eftir að hafa fagnað Eyjólfí
gráa með sínum hætti nefnir Þórdís sér
enda votta og segir skilið við Börk.
Heim Sækir Hefnd Um Síðir
Annað dæmi um listilega beitingu hlið-
stæðna er þegar Gísli Súrsson vegur Bárð.
„Það töluðu sumir menn að Bárður fíflaði
Þórdísi Þorbjarnardóttur." Bárður var ekki
aðeins sagður vera í tygjum við Þórdísi
heldur var hann einnig góðvinur Þorkels
Súrssonar. Orðasveimur þessi um ástir
þeirra Bárðar og Þórdísar, sem á upptök sín
í lausmælgi manna, verður Þorbirni tilefni
til að eggja syni sína Gísla og Þorkel til að
drepa hann. Gísli verður við áskorun föður
síns og vegur Bárð með harla ódrengilegum
hætti þar sem þeir eru þrír saman Bárður
og Súrssynir tveir og fylgja honum heimleið-
is. Þorkatli verður mikið um þegar góðvinur
hans er drepinn en Gísli býður honum að
skiptast á sverðum, bregður á glens við
hann og vill láta sem ekkert hafi í skorist.
Afleiðingar þessa dráps urðu margþættar
og flóknar en kristallast í því að „aldrei
varð síðan jafnblítt með þeim bræðrum.
Þorkell bíður þolinmóður færis að ná sér
niðri á Gísla fýrir drápið á Bárði. Og mörg-
um árum síðar þegar ætla mátti að gróið
væri um heilt milli þeirra bræðra hlerar
hann samtal Ásgerðar konu sinnar og Auð-
ar, konu Gísla, er þær sitja á hljóðskrafi í
dyngju sinni. Þar gengst Ásgerður við því
að hún beri ástarhug til Vésteins, bróður
Auðar. Þarna finnur Þorkell langþráða
átyllu, bregður skjótt við, hefur í heitingum,
skiptir búi við Gísla og flytur að Sæbóli til