Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1993, Blaðsíða 2

Sænska frystihúsið skömmu eftir byggingu þess. A svæðinu vestan við húsið var á þessum tíma gert ráð fyrir járnbrautarstöð
og var Jega hússins m.a. ákveðin með hliðsjón af greiðum flutningum frá Suðurlandi á kjöti og eldisfiski.
Sænskur kumbaldi
Aþví leikur varla nokkur vafi, að hugmyndin og
frumkvæðtö að fyrsta frystihúsinu á íslandi
kemur frá íslendingum og í fyrstu frásögnum
reykvískra blaða af henni er talað um frystihús
Bþeirra Esphólínsbræðra, sem hafí sænskt fjár-
Tapið hófst um leið og
frystihúsið var opnað og
hélt áfram allan þann
áratug, sem það var í eigu
Svía
Eftir ÓLAF
HANNIBALSSON
H. Gustafsson var forstjóri Sænslca
frystihússins þann áratug, sem það var
í sænskri eigu.
magn sem hafi sænskt fjármagn sem bak-
hjarl. Síðan fara Svíamir að verða æ fyrir-
ferðarmeiri í fréttunum og þegar fram-
kvæmdir hefjast á árinu 1927, er Esphólíns-
bræðra ekki lengur getið í fréttum af fyrir-
tækinu, þótt ýmislegt bendi til að full sam-
vinnuslit hafi ekki orðið fyrr en árið 1928
eð ’29.
Ekki Of Glæsilegar Vonir
En hvenær nákvæmlega sem upp úr sam:
vinnunni slitnaði þokast þó málið áleiðis. í
Morgunblaðinu 13. október 1927 er sagt frá
því að hingað til lands séu komnir þrír Svíar:
Emst Nordenstedt verkfræðingur, Ljungwall
verkfræðingur sem stjómar byggingunni á
vegum A/B Skaanska Cementgjuteriama, og
Sigge Jonsson, er annast fjárreiður við bygg-
inguna. Morgunblaðið hefur hitt þessa þtjá
menn að máli og hefur Nordenstedt einkum
orð fyrir þeim:
Það er ekki vert að gera mönnum alltof
glæsilegar vonir, segir hr. Nordenstedt, á
þessu stigi málsins. Við emm hingað komnir
til að reisa þetta hús. Þó það verði að vísu
nokkuð stórt um sig, eftir hjerlendum mæli-
kvarða (gólfflöturinn er 2300 fermetrar) þá
getur það ekki tekið nema lítinn hluta af fram-
leiðslu landsins.
- Hve langt er síðan að byrjað var að
nota frystiaðferð þá sem hjer verður notuð?
- Við höfum nú notað Ottesens-aðferðina
í 10 ár. Þessi ár hafa verið okkur reynslu-
og tilraunatími. Nú má segja að við séum
búnir að yfirvinna alla byijunarörðugleika.
Nú getum við sent fisk frá Svíþjóð suður um
alla Miðevrópu.
- Hvenær á húsið að vera komið upp svo
frysting geti byrjað?
- Síðla næsta sumar eða næsta haust,
vonumst við eftir því að allt verði komið í lag.“
Síðar í viðtalinu fer Nordenstedt lofsamleg-
um orðum um John Fenger ræðismann Svía
hér á landi, kveður hann frá öndverðu hafa
haft mikinn áhuga á þessu máli og það að
sumu leyti honum að þakka, að málinu skuli
hafa miðað svo vel áleiðis sem raun sé á orð-
in. Engin vinsamleg orð til Esphólínsbræðra,
né að ástæða þyki til að láta þeirra þáttar
að nokkru getið. Hitt reyndist of glæsilegar
vonir“ að húsið kæmist upp haustið 1928.
Ekki komst það heldur upp 1929. En þann
18. febrúar þjóðhátíðarárið 1930 rennur hinn
langþráði dagur upp og Morgunblaðið skýrir
frá því, aðhið mikla frystihúsbákn þeirra
Gautaborgarmanna, sem um alllangt skeið
hefir verið í smíðum hjer á hafnarbakkanum
í Reykjavík, er nú að svo miklu leyti full-
gert, að eigendur þess byija að taka þangað
fisk til frystingar í dag.“
Það eru fleiri en íslendingar sem líta á
þetta sem stóran dag og merk tímamót. Allir
helstu frammámenn í stjóm Svensk-Islandska
fryseriaktiebolaget eru komnir til íslands til
að vera viðstaddir opnunina. Rolf Hjalmar
Forshell og Greta kona hans og Franz Hart-
mann, síðar framkvæmdastjóri Pripps verk-
smiðjanna, og Inga kona hans taka sér fari
út hingað með Brúarfossi í byijun árs 1930,
en á undan þeim var kominn til Reykjavíkur
dr. Philip Lindstedt, sem er sagður sá sem
fyrstur keypti fyrir sænsku aðilána einkaleyf-
ið á Ottesensaðferðinni fyrir ísland.“
Þessi sænsku stórmenni höfðu þó stuttan
stans hér á landi. Yfir fyrirtækið settu Svíarn-
ir landa sinn H. Gustafson, sem stýrði því
þann áratug, sem það var í sænskri eigu.
Gat hann sér hið besta orð í hópi kaupsýslu-
og framkvæmdamanna í Reykjavík, en mjög
mun honum hafa þótt illa búið í hendur sér
af hálfu hinna sænsku eigenda, svo sem fram
kemur hér á eftir.
ÁSKORUN TlL ÚTGERÐAR-
MANNA
En sigurvíman entist ekki lengi eftir opnun-
ardaginn. Rúmlega fimm vikum síðar skrifar
Runólfur Stefánsson grein í Alþýðublaðið.
Honum rennur til rifja vandræðagangurinn á
þessu frystihússbákni og segir: Nú hefur ís-
húsið haft hér liggjandi gufuskip um langan
tíma að bíða eftir smáfarmi; hvenær þeir
verða búnir að fá í það skal ég ekkert um
segja, en útlit er fyrir að það taki að minsta
kosti 4-6 vikur. Allir sjá að slíkt getur ekki
gengið. Ég get ímyndað mér að framkvæmda-
stjórarnir hefðu gert áætlun um að geta feng-
ið svona lítinn farm, um 500 smálestir, á 7-8
dögum. Suma daga hafa þeir fengið 30-50
tonn, en dagarnir eru líka margir, þegar ekk-
ert kemur eða þá sáralítið, sumpart vegna
gæftaleysis og sumpart vegna þess að línu-
bátaeigendur hafa ekki sint húsinu eins og
vera bæri.“ Og Runólfur vill að útgerðarmenn
hlaupi undir bagga með þessum útlendingum,
sem lagt hafi í þetta fyrirtæki stórfé, eftir
okkar mælikvarða" og hljóti öllum að vera
ljóst að þurfi mikið fé í rentur og viðhald og
til allra fastra starfsmanna.
Brotabrot Af Afkastagetu
Nýtt
Það urðu þó ekki bátaútgerðarmenn, sem
hlupu undir bagga með Sænska", heldur
helsta stórveldið í íslenskri togaraútgerð,
sjálfur Kveldúlfur. Þeir semja við Sænska"
um frystingu á síðasta aflanum úr hverri
veiðiferð togara sinna og bæta við það físki
úr nokkrum mótorbátum og þegar í apríl
1930 senda þeir skip með 200 tonna farm
til Spánar og Ítalíu. Alls sendu þeir 700 tonn
á þessu ári af frystum fiski til markaðslanda
sinna við Miðjarðarhaf. Vert er að hafa í
huga að þessi 700 tonn svöruðu aðeins til 9
daga vinnslu miðað við uppgefna afkastagetu
hússins. Alls voru á þessu ári, þjóðhátíðarár-
inu 1930, unnin 1273 tonn í húsinu, eða sem
svarar liðlega tveggja vikna vinnslu (allur
fískurinn heilfrystur). Fyrir þetta fékkst 15
aura meðaiverð á kíló, en fyrir ísvarinn físk,
vöru, sem miklu minna hafði verið til kostað
og ekki var við að búast að gæti verið eins
góð vara, fékkst sama ár 34,5 aura meðal-
verð. Næstu þtjú árin framleiðir þetta frysti-
hússbákn þeirra Gautaborgarmanna" sem hér
segir: 1931 69 tonn (sem svarar tæplega eins
dags vinnslu) mestallt til Svíþjóðar fyrir 35
aura á kíló, ísfiskverð sama ár 33,6 aurar;
1932 269 tonn (nú komast á föst viðskipti
við Bretland og allt selt þangað næstu ár)
fyrir 26 aura, ísfiskverðið 20,5 aurar; 1933
377 tonn fyrir 21 eyri, ísfiskverðið 24,3 aur-
ar og 1934 416 tonn fyrir 23,4 aura, ísfis-
kverðið 29,3 aurar. Einnig ber að athuga að
eftir árið 1930 hverfur þorskurinn út úr
myndinni og fyrirtækið snýr sér að vinnslu á
dýrari tegundum, lúðu og kola, en uppistaðan
í ísfískverðinu er þorskur. Þetta var þá nýting-
in á þeirri 25 þúsunda tonna árlegu afkasta-
getu, sem húsið átti að hafa í upphafí, en
auðveldlega mátti auka um helming að sögn
Lindstedts verkfræðings. Þess ber þó að geta
að auk frystingar framleiddi húsið ís fyrir
togarana. Þá leigði húsið ýmsum aðilum
kæliaðstöðu, svo sem ávaxtainnflytjendum
og auk þess einhver kælihólf til einstaklinga.
Ennfremur mun það hafa fryst töluvert af
kjötskrokkum fyrir Garðar Gíslason h.f. og
ef til vill fleiri aðila.
Um það leyti sem Fiskimálanefnd tekur til
starfa um áramótin 1934/35 lendir þeim sam-
an í allsvæsinni ritdeilu í Alþýðublaðinu, frum-
heijanum Ingólfí Esphólín og H. Gustafsson
forstjóra Sænska" og er þar tekist á um
grundvallaratriði varðandi tæknilegar aðferð-
ir við frystingu, svo og um markaðssetningu
frystra sjávarafurða og hlutverk sænska
frystihússins í framtíðaruppbyggingu at-
vinnugreinarinnar. Ingólfur Esphólín ber Gu-
stafsson á brýn að hann vilji hlaupa á náðir
íslenska ríkisins með starfrækslu hússins, án
þess að forsendur séu fyrir hendi. Því svarar
Gustafsson: Okkur sem að sænsk-íslenska
frystihúsinu standa (svo?) er að sjálfsögðu
ant um að fá ef til vill meiri not fyrir húsið
og auka vinnu fyrir þá sem þar vinna, því
að einsog allir vita var ranglega ákveðin stærð
þess af þeim, sem með það höfðu að gera.
Ég get heldur ekki annað séð en að félagið
hafí gert meira en hægt er með sanngirni
að krefjast af því, því að eftir að fyrstu tilraun-
imar höfðu misheppnast var aftur lagt (svo?)
fram í Svíþjóð um 400 þúsund krónur, svo
hægt væri að gera ítarlegri tilraunir.“ Enn
fremur staðfestir hann að hiuthafarnir hafi
enn ekki fengið neinn arð af hlutafé sínu og
eigi enga von á slíku.
ÚRELT FRYSTIAÐFERÐ?
Þessi orð um hina ranglega ákveðnu stærð“
eru væntanlega sneið til Ingólfs Esphólíns,
sem vissulega hlýtur að hafa haft töluverð
áhrif meðan bygging hússins var á hug-
myndastigi. Sú stærð hafði öðrum þræði
greinilega verið miðuð við að jámbraut yrði
lögð austur fyrir fjall og þannig opnuðust
möguleikar fyrir frystingu dilkakjöts í stórum
stíl auk þess sem Esphólín gekk með hug-
myndir í kollinum um ferskfískeldi, sem sæi
húsinu fyrir hráefni utan álagstoppa á vertíð-
um. Hvað sem segja má um stærð frystihúss-
ins er hitt nokkum veginn á hreinu, að sjálf
frystiaðferðin, sem Svíarnir notuðu, Ottesens-
aðferðin“ var fjarri því að vera vaxtarbroddur-
inn í frystitækni á þessum tíma. í deilum
þeirra Esphólíns og Gustafssons er þráfald-
Iega að þessu vikið og ver Gustafsson aðferð-
ina af krafti og telur enn árið 1935 þá að-
ferð vera í sókn í Evrópu. ísland verði að búa
sig undir að geta boðið þeim mörkuðum, sem
við það opnist, físk, sem frystur er eftir svip-
uðum aðferðum, enda vilji enska fírmað sem
selur fyrir okkur ekki að við hættum við hana.
Aðferðin var raunar notuð langt fram eftir
öldinni við margvíslega frystingu, svo sem
pönnufrystingu á síld, en eftir að sú bylting
Birdseyes ruddi sér til rúms (um 1930) að
frysta vöruna í neytendaumbúðum tilbúna til
notkunar, hentaði hún ekki til þeirrar fram-
leiðslu.
Frystiaðferðir Bandarí kja-
MANNA
Ekki er hægt að slá neinu föstu um fram-
þróun íslensks hraðfrystiiðnaðar, ef Sænska"
hefði verið eitt um hituna (eða kuldann), þeg-
ar Fiskimálanefnd tók til starfa í ársbyrjun
1935. Þá hafði Ingólfur Esphólín hins vegar
rekið um tveggja ára skeið lítið frystihús
búið frystivélum, sem hann hafði sjálfur hann-
að og látið smíða fyrir sig og ætlaðar voru
til frystingar á skyri. Þó mátti vel frysta fisk
einnig í tækjunum og hafði hún þá 500-600
kílóa afkastagetu á sólarhring (eða um 1/100
af því sem Ingólfur hafði ráðgert í draumafa-
brikkunni 1925). Fiskimálanefnd keypti þessa
frystistöð í mars 1935, flutti í húsakynni ís-
bjamarins við Tjömina, og hóf þar tilraunir
með ýmsar frystiaðferðir Bandaríkjamanna,
vafalaust að ráðum Esphólíns, sem var starfs-
maður nefndarinnar fyrstu árin. Keypti
nefndin ýmsar gerðir þessara tækja eða lét
smíða fyrir sig. Er litlum vafa undirorpið, að
sú ráðstöfun gaf okkur forskot fram yfir
mögulega keppinauta í Evrópu um nokkur
dýrmæt ár fram að ófriðarbyijun. Sænska"
virðist hins vegar hafa alla tíð verið eins og
illa gerður hlutur í framandi umhverfi: Það
náði engum tökum á markaðnum og gat þann-
ig ekki flutt þá þekkingu til framleiðend-
anna, útgerðarmannanna, hvaða vöru ætti
að framleiða. Einnig var sú tækni, sem fyrir-
tækið ætlaði að byggja á, þegar úrelt, áður
en starfsemin hófst, en það ríghélt þó í hana
og hreinlega neitaði að sjá það sem aðrir
sáu, þótt á það væri bent. Hér var það einka-
framtakið (að vísu útlent) sem brást og það
kom í hlut opinberrar stofnunar, Fiskimála-
nefndar, að leiða þennan iðnað fyrstu sporin,
uns hann gat staðið á eigin fótum.