Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1993, Blaðsíða 8

Hugmyndasagan og aldalokin III
Paglía og
kvennahreyfingin
Nýlega hefur komið út rit þar sem farið er gegn-
um vestræna listasögu með skiptinguna í app-
ólóníska og díonesíska eðlisþætti að leiðar-
ljósi. Bók þessi hefur valdið mikilli ólgu í
Bandaríkjunum, einkum meðal kvennahreyf-
Þetta er þriðji hluti af
Qórum úr erindi sem flutt
var í Nýlistasafni seint á
góu. í fyrsta hluta var
Qallað um tilvistarkvöl
nútímamannsins. í öðr-
um hluta var sagt frá þró-
unarkenningunni, mann-
fræðinni og fordómum
hvíta mannsins.
EFTIR ÞÓRUNNI
VALDEMARSDÓTTUR
inga. Þetta er bók Camille Paglia, Sexual
Personae, Art and Decadence from Nefertiti
to Emiliy Dickinson. Hún hefur slegið í gegn
af því hún einfaldar hugmyndasöguna og
býður upp á djarfa heildarsýn.
Paglía segir að hin kristnu Vesturlönd
hafi orðið appólónísk og hamast við að bæla
hina díonesísku eðlisþætti mannsins, en á
ýmsum tímabilum sögunnar hafi þeir brotist
fram. Paglía segir að náttúran sé í eðli sínu
svið óreiðu og illsku. Það sé fétt sem Locke
hafi sagt um illsku mannsins og illsku náttúr-
unnar, en Rousseau, faðir félagsvísindanna,
hafi lent á villigötum með því að halda að
mannlegt eðli og náttúran væri góð, aðeins
þyrfti gott uppeldi, aðstoð, sálfræði og félags-
fræði. Paglía bendir á hvemig Sade mark-
greifi hæddist að bjartsýni og hræsni Rousse-
aus og tók upp merki Lockes. Illskan verði
ekki flúin, hún sé. Sade er talsmaður hins
díonesíska, með því að útfæra í bókum sínum
hina óttalegu óreiðu og illu náttúru. Róman-
tískir hugsuðir lásu Sade í laumi og hann
hafði dijúg áhrif á hugsun þeirra.
Karlar Ofurseldir
KONUM!?!
Camille Paglía bendir djörfum fíngri á
hugmyndir Sade markgreifa og Níetzsches.
Hún segir það þýði ekki fyrir kvennréttinda-
konur að segja að konur séu einungis fóm-
arlömb, það þýði ekki að afneita illum erkitýp-'
um kvenna og segja að ljótir karlar hafi
búið til hina illu konu, femme fatal, og allar
óhugnanlegu kvenímyndimar sem ganga
fram og aftur í listum og bókmenntum Vest-
urlanda. Þetta er hluti af eðli kvenna, leyfir
Paglía sér að segja, og allir fá sjokk. Hún
segir að konan sé í nánari snertingu við lík-
amsskynjun sína en karlinn, og þar með í
nánari snertingu við náttúmna, því líkist hún
meir en karlinn hinni óbeisluðu og óreiðu-
fullu náttúm. Konan finnur fyllingu bara í
því að vera hún sjálf, nærandi móðir, hún
finni í líkama sínum fyllingu og ró sem hvetji
hana ekki til sköpunar. Hún hafi vald yfir
börnum, sem síðan verða karlmenn. Karl-
menn séu ofurseldir sveiflukenndu eðli
kvenna, fyrst sem böm, síðar fullorðnir.
Karlmenn flýðu undan róti kvenna og óör-
yggi náttúmnnar, segir Paglía, með því að
finna upp talnavísindi og upphafin trúarbrögð
með rökhyggju og guði i himnum að leiðar-
ljósi.
Paglía segir að illt og gott, ást og hatur
séu ekki andstæður, heldur feli í sér minni
og meiri ástríðu. Hún heldur því fram að
óhugsandi sé að Ieggja áherslu á hið góða í
manninum eins og kristnin hefur gert, það
sé hræsni. Barátta kristninnar við heiðna
náttúra, dýrið í manninum, óreiðuna og til-
finningaflóðið sé vonlaus og leiði í blindgötu.
Paglía segir að kvennahreyfingarnar hafí
málað sig út í hom, þær væli um misnotkun
í stað þess að vera raunsæjar, viðurkenna
eðli kynjanna og hugsa dæmið upp á nýtt.
Karlmenn hafí í sér hvöt sem gerði þá fremri
konum á vissum sviðum, þeir hafi skapað öll
vísindi og allar listir, þeir hafi fundið upp
þvottavélina og öll tækin sem frelsuðu konur
frá sínu stríði. Nú geti konur sem finni hjá
sér hvöt til þess, gengið í karlham og gert
sömu hluti og þeir, skrifað bækur eíns og
hún til dæmis, ef þær finni hjá sér þá hvöt
og hafi möguleika til þess. Sjálf segist hún
fyllast lotningu þegar hún sér stóra brú, lotn-
ingu yfir hvatvísri skynjun karlmannsins, vá
fín brú, þetta hefur karlmannlegt vit búið
til! Hún gengur fram á hnífsblaðið til að stuða
fólk og fá það til að hugsa. Nú á tuttugustu
öld segir Paglía að heiðnin sé við völd og
siðspilling, sem hafi áður litað stök tímabil
í menningarsögunni. Hún er þó ekki boðberi
díónesískrar siðspillingar, segir að hamingju-
rík tímabil ríki þegar hjónabandið og trúar-
brögðin séu sterk. Kerfið, röðin og reglan
skýli okkur gagnvart tætandi frjálsu kynlífi
Jean-Jacques Rousseau.
og hinni grimmu náttúm.
Paglía er hægrisinnuð byltingarkona, seg-
ir að ofbeldi og allar tegundir ásta búi í
manninum og verði að fínna einhverja útrás,
hún er hlynnt fóstureyðingum, klæðadrottn-
ingum og löglegum eiturlyfjum. Óreiðan sé
eðlilegur hluti lífsins, en hún kalli á röð og
reglu, sem þarf líka að vera til staðar. Nýút-
komin bók Michaels Medveds er eins og svar
við hugmyndum Paglíu og hefur nýverið
gert álíka usla og bók hennar. Rödd siðsem-
innar talar í bók hans Hollywood versus
America. Medved, sem er trúaður gyðingur,
ræðst þar gegn spillingunni í Hollywood, sem
Paglía viðurkennir að hafi haft gífurleg áhrif
á að þróa menningu tuttugustu aldar. Medved
vill að Hollywood hætti að vegsama dýrið í
manninum í kvikmyndum, sem stöðugt gangi
lengra í ofbeldi og siðspilltri ómennsku. Hon-
um er svarað fullum hálsi og sagt að listir
endurspegli raunveruleika sem ekki sé rétt
að flýja, kvikmyndalistin ýki og hana eigi
ekki að taka bókstaflega, en rannsóknir sem
sanni tengsl ofbeldis í kvikmyndum og ofbeld-
is í raunvemleikanum standist ekki. Við þessi
spilltu aldarlok em mörk dýrslegrar spilling-
arinnar í draumkenndum heimi listarinnar
orðin deiluefni.
Mörk Spillingarinnar í
Heimi Lista
Rétt eins og hver og einn verður að pússla
sér saman hugmyndaheimi og trú, verður
hver og einn að finna hversu langt hann
þarf að leggja út i dýrslega óreiðuna til að
finna lukkuna og læra að lifa með ótta sín-
um. Sumir vilja ekki sjá hrylling og ástir
(klám) í listum, sem aðrir em svo purrkunar-
Iausir að hafa gaman af. Darwin og Freud
opnuðu dýpið og hleyptu dýrinu upp, það fær
að ganga nokkuð laust í listum.
Peter Greenaway, sem gerði kvikmyndina
um Kokkinn, þjófinn, konu hans og elskhuga
hennar, sagði í viðtali að myndir sínar túlk-
uðu darvínska tilvistarhyggju. Þessi frasi
sýnist mér eiga vel við eitt megin hugmynda-
afl okkar tíma, könnum lista samtímans á
mannlegu eðli felur í sér einhverskonar dar-
vínska tilvistarhugsun.
Ég horfi á allar dýralífsmyndir sem ég get
og fæ á heilann svo ég fer að sjá dýrategund-
ir út úr fólki á sjónvarpsskerminum. Verð
upphafin eins og í kirkju og hugsa um guð
þegar ég sé þætti frá Amazon, þar sem öll
dýr em samstundis étin eins og ekkert sé.
Dauði jagúarinn líka. Hef köttinn á maganum
og finn að hún er náfrænka mín, meira að
segja bananaflugur eru frænkur, hafa í sér
sömu gmnnstýrilögmál og við. Finn skyld-
leika lífheimsins og hina dýrlegu hringrás
efnisins. Horfi á fræðsluþátt um heilann og
sé að skynsemisheilastöðin útskýrir og út-
skýrir tilfínningar án þess að hafa við þær
samband, sé að heimskan er heilög og engin
leið að bijótast út úr vanlíðan með skynsam-
legri hugsun. Belgist út í heimskri gleði. Er
búin að þjálfa mig upp í að þola ógeð í ljós-
myndum, bíómyndum og bókum, þoldi ekki
myndina Alien 1 á sínum tíma, en er nýbúin
að horfa á Aliens og Alien/3 mér til stakrar
gleði, Aliens er eitt mesta listaverk sem ég
hef séð. Svona kannar hver og einn manndýr-
ið með því að njóta lista.
FORNT ÍSLENSKT UPPELDIOG
Hin NÝJA Heimsmynd
Sömu leið og Darwin fór í endurskoðun
heimsmyndarinnar í sínu persónulega lífi,
hefur hver og einn þurft að fara síðan. Mað-
ur þurfti í gegnum íslenskt hugmyndarót
síðustu alda í uppeldinu.
Sín séreinkenni hafa menn úr tengingum
sem verða sterkar í heilanum þegar þeir em
litlir. Sumar heilatengingar deyja, aðrar úr
skíðlogandi bamshuganum lifa. í okkur er
undarlegt erfðafræðilegt minni, hvatir sem
eru góðar þegar yfir okkur er ró, en verða
illar við spennu, heilakirtillinn myndar óreiðu-
lega kúbíska barrokmynd skynjana og fram-
kallar og stjórnar eigindum okkar. Maður
er hin sérstaka framleiðsla augnabliksins í
þeim útvalda mánuði þegar móðirin losaði
eitt stykki egg, með genalyklum sem hún
hafði sérvalið úr formæðrasafni sínu fyrir
örlagaglettu og svo kom genasafn föðurins
syndandi í sínu milljónaveldi, og sundkraftur
karlmennskunnar fyrir eitthvað jafnnákvæmt
og hvar snjókornið fellur fann sér einstakling
til að mæta því setti úr safni forfeðranna sem
móðurlíkaminn hafði valið til sammnans. Ef
maður reynir síðan í uppvextinum að láta
heilatengingarnar fylgja eftir og aðlagast
heiminum eins og hann er, þá er maður allt
lífið að rífa af sér vitleysur sem troðið er í
mann, mygl- uðum gömlum tíma, úreltri
hugmyndafræði.
I mínum uppvexti fór ég í gegnum tvær
aldir jafnvel, því föðurmóður-langamma mín
frá Vestfjörðum var heima þegar ég var pínu-
lítil. Á Vestfjörðum eimdi eftir af pápísku
fram á 18. öld, menn sungu þá enn maríu-
bænir á latínu og eins lifði rétttrúnaður og
áhrif barroktímans í langömmu. Ég söng
vers Hallgríms Péturssonar fyrir svefninn,
Vertu guð faðir faðir minn, og drakk í mig
ægilega sekt í sunnudagaskólanum, Jesú var
svo góður og ég svo vond að ég þurfti stund-
um að gráta fyrir svefninn. Gamli tíminn
fyrir upplýsingu skilaði sér í ofboðslegum
Grýlufantasíum sem ég píndi litlu systkini
mín með.
MÖRKIN SEM EKKIMÁ YFIR
Ég man eftir atviki þegar langamma,
veðurbarin og hmkkótt eins og síðasti móhík-
aninn, með fléttur sem mjókkuðu niður í
ekki neitt og mnnu saman við smágerð blóm-
in á kjólnum, sýndi mér með gömlu aðferð-
inni mörkin sem ekki má fara yfir. Ég sat
á gólfinu og hafði opnað stóra hlemminn á
neðri hluta danska píanósins hennar mömmu,
sit í sælu og leik á hörpuna sem er hálfopin,
ryklyktin og málmlyktin svo góð, smitast
yfir á finguma og allt titrar með feitu strengj-
unum þegar ég dreg eftir hörpunni skítuga
grautarskeið. Staulast inn Guðrún lang-
amma, ekki blíð eins og oftast heldur þögul
og alvarleg, kemur langamma og leikur ótta,
finnur hann líka sjálf því ég mettast af ótta,
lokar hörpunni á neðri hluta píanósins, slamm
með þungum hljómi og lokar ógnina inni
með stómm hleranum, tekur mig í fangið
með létti eins og hún hafi bjargað mér.
Það er kónguló bak við hörpuna, inni í
píanóinu, segir hún, í hvert skipti sem þú
opnar hljóðfærið stækkar hún, stækkar,
stækkar, stækkar, og á endanum kemur hún
út og étur þig.
Jesús Kristur og lifandi martraðir, slamm,
píanóið breytist, ósýnilegri ógninni stafar
eftir þetta af því. Ég opnaði ekki bannaða
hlerann á píanóinu aftur fyrr en ég var kom-
in vel á legg og búin að átta mig á hvert
langamma var að fara, plata smábamið svo
það yrði þægt.
Það kom í marin forneskja þegar maður
var lítill, það er gömul og góð íslenska að
hræða böm. Svo kom píetisminn og upplýs-
ingin og djöfullinn var sagður ímyndun, hon-
um var úthýst og öllu hans hyski og bamið
átti að vera algott, varnarlaust með sínar
illskufullu hvatir. Sjálf náttúran varð ljót á
hinum fáguðu rókókótímum upplýsingarinn-
ar, menn óttuðust náttúmna eins og ruglað-
ir túristar á Sprengisandi sem óttast storm-
inn, menn tóku á sig krók til að þurfa ekki
að sjá hin óhugnanlega óræktuðu og ófáguðu
Alpafjöll. Þingstaðurinn við Öxará þótti einn
hinn allra ljótasti, þau rök vom nefnd um
1800 til að réttlæta flutning dómþingsins frá
Þingvöllum til Reykjavíkur. En rómantíkin
gaus upp sem svar við upplýsingu og nýklas-
sík. Rómantíkin daðraði við illskuna og þótti
hin óbeislaða náttúra heillandi en ekki ófáguð
og óæskileg.
Framhald í næstu Lesbók.