Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1993, Blaðsíða 10

Ábyrgð fjölmiðla
Eftir Ólaf Odd Jónsson
*
Jk byrgð fjölmiðla hefur verið til um-
A ræðu undanfarið og ekki að
/M ástæðulausu. í ágætri sérefnis-
ritgerð um fjölmiðlasiðfræði á
íslandi greinir Steinunn Arn-
J^^þrúður Björnsdóttir frá nokkr-
um grundvallarkenningum um
Tivað skuli ráða efni og útkomu fjölmiðla
af hvaða tagi sem er. Þessar kenningar
byggjast á mismunandi hugmyndum manna
um samband einstaklinga og ríkis, um eðli
þekkingar, sannleika og frelsis. Fyrsta til-
raun til þess að greina þessar kenningar
var gerð árið 1956 í Bandaríkjunum. Þar
töldu menn fjórar kenningar liggja til grund-
vallar fjölmiðlaheiminum. Þessar fjórar
kenningar eru valdboðskenningin (authorit-
arianism), ftjálshyggjukenningin (libertar-
ianism eða free press), kenningin um þjóðfé-
lagslega ábyrgð íjölmiðla (the social re-
sponsibility theory) og ráðstjórnarkenningin
(communism' eða það sem var kallað Soviet
Media Theory). Tvær nýjar kenningar hafa
nú litið dagsins ljós, önnur á að mestu leyti
við um þriðja heiminn, þróunarkenningin
(Development Media Theory) og grasrótar-
kenningin (Democratic-participant media
theory).1 Þessar kenningar sýna að hlutverk
fjölmiðla er alls staðar talið mjög mikil-
vægt. Sú kenning sem ég styðst hér við er
kenningin um félagslega ábyrgð fjölmiðla,
sem varð til í Bandaríkjunum upp úr 1940.
Samkvæmt henni er skylda fjölmiðla að
skapa sanna og skýra mynd af atburðum
dagsins í samhengi sem gefur þeim merk-
ingu, vera vettvangur skoðanaskipta og
gagnrýni og sýna rétta mynd af uppbygg-
ingu þjóðfélagsins.1 Vissulega er íjölmiðlum
ætlað að veita aðhald, en einelti og beinar
ofsóknir eru ekki aðhald, heldur dæmi um
hvemig fjölmiðlamenn geta farið út yfír öll
velsæmismörk.
ÁMINNING FJÖLMIÐLAMANNS-
INS BlLL MOYERS
Eitt sinn las ég viðtal við stjórnmála-
manninn og fréttaskýrandann Bill Moyers,
sem starfar við bandarísku CBS sjónvarps-
stöðina. Hann talar um að við lifum á öld
skyndiupplýsinga, rétt eins og við lifum við
skyndibitastaði og instant" kaffí. Hann var
spurður að því hvort fréttaflutningur fjöl-
miðla væri ábyrgur eða hvort þeir gengju
of langt og segðu mönnum hvað þeim beri
að hugsa um ákveðnar fréttir? Hann svar-
aði því til að sumir fjölmiðlamenn vönduðu
sig ekki. Þess vegna eru oft gerð mistök
og öfga verður vart.
Grikkir áttu málshátt sem segir: Allt í
hófí“. Bill Moyers segir að það sé mikið um
öfga í heimi nútímans. Við ijölmiðla starfi
fólk sem hafí til að bera smekk og nær-
gætni, en þar sé einnig að fínna menn sem
hafa þá einu viðmiðun að ná í fréttir og
ná þeim fyrstir". Að mati Moyers haga
þeir sér eins og naut í flagi eða fílar í post-
ulínsbúð.2
Það er sláandi að heyra virtan fjölmiðla-
mann tala þannig. Miklir hvirfílvindar
ganga stundum yfír íslenskt þjóðlíf, er
menn hafa ætlað sér að hreinsa til i nafni
einhvers. En öfgar þekkja engin takmörk,
miskunnarleysið enga miskunnsemi og dóm-
harkan enga fyrirgefningu. Menn hafa varp-
að fram þeirri spurningu hvort fjölmiðla-
spilling sé á íslandi? Þeirri spurningu verð-
ur hver að svara fyrir sig, en eitt er víst
að hópar í samfélaginu, sem leita eftir pen-
ingum, völdum og áhrifum, hafa leynt og
Ijóst misnotað fjölmiðla í eigin þágu.
SlÐAREGLUR FJÖLMIÐLAMANNA
í siðareglum íslenskra blaðamanna frá
1965 segir (í 3. gr.) að forðast beri allt, sem
valdið getur saklausu fólki óþarfa sárs-
auka‘“ og í reglugerð um Ríkisútvarpið
(nr. 375) frá 1986 segir m.a. (15. gr.):
Fréttir þær sem Ríkisútvarpið flytur mega
ekki vera blandnar neins konar ádeilum eða
hlutdrægum umsögnum, heldur skal gætt
fyllstu óhlutdrægni gagnvart öllum flokkum
og stefnum í opinberum málum, stofnunum,
félögum og einstaklingum. Fréttaskýringar
ber að afrnarka greinilega frá fréttum, og
samfélaginu og átt þátt í að koma á umbót-
um á ýmsum sviðum. Mikil bylting á sér
nú stað í ijölmiðlun og enn sér ekki fyrir
endann á þeirri byltingu. En enda þótt
ýmislegt hafi þróast á tækni og tölvuöld
þá stendur eftir sú staðreynd að menn eru
í vanda staddir þegar þeir þurfa að koma
til skila mannlegum gildum eins og kær-
leika og miskunnsemi. I þeim efnum er einn-
ig þörf á sameiginlegu tungutaki sem allir
skilja. En það er ekki mikið hlúð að mann-
legu gildum í íslenskum ljölmiðlum.
Með hjálp sjónvarpsins getum við nú
borið saman menningu okkar við menningu
og sögu annarra þjóða. Mönnum verður þá
betur og betur ljóst að örlög þessa heims
eru samtvinnuð og þörf á auknum skilningi
milli þjóða, án þess að verslað sé með grund-
vallar mannréttindi eða þeim fórnað. Fyrir
kristna menn, sem trúa á miskunnsaman
Guð og á Jesú Krist, sem endurlausnara
alls heimsins, er þessi þróun mjög mikil-
væg. En við megum ekki aðeins fylgjast
með án þess að standa vörð um lýðræðið
og kristin gildi.
Fjölhyggjan Og Lýðræðið
Fjölhyggjan er mikil í heiminum. Það
felur ekki aðeins í sér að sérhver einstakl-
ingur hugsi fýrir sig, heldur velja ólíkir
hópar, ólíkar menningarlegar, stjórnmála-
legar og trúarlegar hugmyndir. Þessi fjöl-
hyggja hefur fylgt manninum lengi. En í
lýðræðisþjóðfélagi þarf gagnkvæma virð-
ingu milli manna, enda þótt það feli ekki í
sér skoðanaleysi. Lýðræðissinni getur ekki
verið skoðanalaus þegar um er að ræða
kynþáttahatur eða öfgakenndar skoðanir,
eins og við höfum t.d. orðið vitni að í lönd-
um fyrrum Júgóslavíu.
Enginn lýðræðissinni mælir hryjuverka-
mönnum bót. Eftirlátssemi við hvers konar
öfgaöfl geta riðið lýðræðinu að fullu. Eftir
sem áður eiga margs konar viðhorf rétt á
sér svo framarlega sem menn láta ekki til-
ganginn helga meðalið.
Dagblöðin eru sá fjölmiðill sem getur
haft mikil áhrif til góðs og ills. En við furð-
um okkur oft á viðhorfum blaðamanna og
tillitsleysi þeirra. Það er ljóst að blaðamað-
urinn þekkir oft ekki forsögu þeirra mála
sem hann greinir frá. Dómharkan situr þá
í fyrirrúmi. Blaðamenn ættu að gera sér
grein fyrir að þeir frelsa ekki heiminn með
öfgakenndum frásögnum, en þeir særa oft
fólk djúpum sárum.
ÁHRIF FJÖLMIÐLA Á BÖRN OG
UNGLINGA
Nemendur eyða fleiri stundum í ljöl-
miðla, einkum sjónvarp, heldur en skólann
og samskipti við kennara. Hvað börnin varð-
ar er jafnvel talað um sjónvarpið og mynd-
bandið sem nýtt foreldri. Bæði hér heima
og erlendis hefur verið skrifað um áhrif
ofbeldis í fjölmiðlum á börn og unglinga.
Það er ljóst að fjölmiðlarnir geta valdið
sálrænu og
menningar-
legu umróti
þótt varhuga-
vert sé að
mikla áhrif
þeirra um of.
skal ávallt kynnt nafn höfunda slíkra skýr-
inga. Við skráningu frétta skal þess jafnan
gætt, að heimildir séu sem fyllstar og óyggj-
andi".1
íslenskt ijölmiðlafólk hefur því vissulega
viðmiðanir til þess að fara að ráðum Bill
Moyers, er hann hvetur til aðeins meiri
varkárni, aðeins meiri þolinmæði og nær-
gætni“. Ég tala nú ekki um ef við gætum
tekið Guð á orðinu er hann segir: Miskunn-
semi þrái ég en ekki fórn“.
Fréttir Skemmtiefni Og
Skemmtiefni Fréttir
Moyers hefur rétt fyrir sér þegar hann
segir að fréttir séu að verða skemmtiefni
og skemmtiefni fréttir. Hann heldur því
fram að allir séu stöðugt að þóknast. Menn
sem skrifa fyrir dagblöð, tímarit og sjón-
varp í alræðisríkjum verða að þóknast hug-
myndafræðingum ríkisins. í fijálsum samfé-
lögum þóknast menn því fólki sem kaupir
fréttablöðin eða horfir á sjónvarp.
Moyers var kennt á sínum tíma að fjöl-
miðlamaður ætti að segja við sig á hveijum
morgni þegar hann vaknar: Hvað er það
mikilvægasta sem ég verð að segja lesend-
um mínum, áheyrendum eða áhorfendum í
dag?“ Hann er hræddur um, að þar sem
gildi skemmtanalífsins hafa gert innrás í
fréttaflutninginn, vakni margt ijölmiðlafólk
og spyiji sig: Á hveiju hafa lesendur eða
áhorfendur áhuga? Hvernig næ ég athygli
þeirra? Hvemig skemmti ég þeim?“2
Aukinn Skilningur Og
Mannleg Gildi
Fjölmiðlar geta átt þátt í að skapa
gagnkvæman skilning með skoðana-
skiptum manna á meðal. Þeir gta einnig
vakið athygli á því sem betur jaá fara
Almenn Þekking En
Ólík Rök
Kennari Moyers vitnaði oft í það sem
væri alkunna eða almenn þekking (common
knowledge). Það er alkunna að þjóð verður
að deila ýmsu sameiginlega, ef hún ætlar
að vega og meta eitt eða annað á heiðarleg-
an hátt, án þess að hræðast lýðskrumara,
án þess að örvænta gagnvart þeim sem
ætla öðrum stöðug óheilindi, eða hörfa und-
an harðstjórum. Við þörfnumst sameigin-
legra upplýsinga og verðum að búa yfir
almennri þekkingu."2 Ef hún miðast aðeins
við það sem ætlað er að skemmta okkur,
þá munum við skemmta okkur til dauða“,
eins og Neal Postman við New York há-
skóla orðar það í samnefndri bók. Menn
þurfa því að leggja mikið á sig til að verða
sæmilega upplýstir borgarar. Guð forði okk-
ur frá fólki sem fær allar sínar upplýsingar
úr fjölmiðlum, margt að því sem þar er
borið fram er blátt áfram órökrétt, því er
ætlað að kitla eða heilla og beina hugsun
okkar frá því sem raunverulega skiptir máli.
Mest sláandi dæmið nú er það sem kalla
má tilfinningaleg rök, að þau séu jafn rétt-
há vísindalegum rökum, — t.d. að tilfinn-
ingaleg rök Bandaríkjamanna í hvalamálinu
séu jafn rétthá vísindalegum rökum Norð-
manna og íslendinga. Það má vel vera að
þegar allt kemur til alls verði íslendingar
og Norðmenn að meta meiri hagsmuni í
stað minni hagsmuna í hvalamálinu, en ef
við höldum því fram að tilfinningaleg rök
séu jafn rétthá vísindalegum rökum þá
getum við allt eins farið að blístra
á hvert annað“, eins og ágætur
maður orðaði það eitt sinn.
Vissulega eiga ijölmiðlar sinn þátt í að
sameina heiminn og eyða fordómum. Sjón-
deildarhringurinn víkkar og fjarlægðir milli
þjóða minnka. Fjölmiðlar hafa þannig losað
menn úr viðjum fáfræði og einangrunar.3
En fjölmiðlar ganga stundum of langt
að mínu viti og koma á framfæri því sem
er viðkvæmnismál og má kyrrt liggja, svo
sem slúður af ýmsu tagi. Þannig ala þeir á
og ýta undir lægstu hvatir manna. Ef menn
taka lýsingum ijölmiðla gagnrýnislaust get-
ur það orðið til þess að þeir tapi áttum og
hætti að vega og meta sjálfir. Sú hætta er
einnig fyrir hendi að við lifum um of í ímynd-
uðum heimi fjölmiðla og skynjum heiminn
á óraunsæjan hátt. Raunveruleikaskynið
verður brogað. |
ElNSTAKLINGURINN OG MANN-
RÉTTINDIN
Hlutverk ijölmiðla er að þjóna og þeir
sem stjórna þeim verða að virða einstakling-
inn og þau mannréttindi sem hann er bor-
inn til. Það er ljóst að þriðja grein Mannrétt-
indasáttmála SÞ þar sem kveðið er á um
mannhelgi og stjómarskrárákvæðið um
friðhelgi einkalífs er stundum þverbrotið
af fjölmiðlum á íslandi.
Það sem nefnt hefur verið sögulegir óvin-
ir mannkynsins eru enn til staðar í heimin-
um, svo sem fátækt, sjúkdómar, fáfræði
og við verðum að halda áfram að beijast
við þá. Eitt mikilvægasta verkefni framtíðar
er að fræða heiminn, veita mönnum húsa-
skjól og mennta fólk, gefa því tilfínningu
fyrir því að það sé einhvers virði og sé tek-
ið gilt. Ekkert er dapurlegra en menn án
vonar. Við þurfum að sjá yfir þær hindran-
ir sem era framundan. Vonin og fyrirgefn-
ingin er uppspretta umbóta í heiminum og
hjálpar okkur yfir öfgar og mistök.
Bill Moyers líkir voninni við að vera stadd-
ur aleinn á dimmum vegi og sjá ljós nálg-
ast. Ef þú ert hungraður og sérð ferðamann
út við sjóndeildarhringinn, þá vonar þú í
fyrsta lagi að hann hafi mat meðferðis og
í öðru lagi að hann deili honum með þér.
En von sem beinist ekki að öðru fólki og
viðurkennir ekki það samfélag sem við búum
við er sem ógjaldgeng mynt.“2
Hinir Góðu Og Hinir Vondu
Við höfum tilhneigingu til að skipta
mönnum í tvo hópa, hina góðu og hina
vondu, og það fær okkur til að líða vel. Það
auðveldar mönnum að telja sig með hinum
góðu, því þá komumst við hjá því að glíma
við hin gráu svið siðferðisins, sem við verð-
um að fást við að öllu jöfnu. í mörgum til-
vikum er óhjákvæmilegt að flekka hendur
sínar á því sviði, vegna þess að þar eru oft
teknar ákvarðanir um álitamál. Auk þess
yfírfæra menn, meðvitað og ómeðvitað, sín-
ar slæmu tilfinningar yfir á hina vondu
menn“ og halda þannig stöðu sinni með því
að áfellast aðra. Þetta er rangt vegna þess
að hið góða og illa gengur í gegnum sálar-
líf sérhvers manns og það er okkar að leita
hins góða og efla það með okkur, eins og
spámaðurinn Amos hvetur okkur til að gera.
í ljósi þessa er nauðsynlegt að við gerum
okkur grein fyrir hvemig Jesús brást við
ávirðingum annarra. Hann greindi sig aldr-
ei frá þeim, eins og við höfum öll tilhneig-
ingu til að gera. Við þörfnumst öll synda
og ávirðinga náungans vegna okkar sjálfra.
Segja má að við lifum á þessu, alla vega
sum blöðin, þegar þau fara hamförum um
líf einstaklinga. Þegar við viljum bæta sið-
ferði annarra eigum við ekki að nota ávirð-
ingar þeirra sem umbúðir um eigið ágæti.
Ég hygg að við séum aldrei eins upptekin
af okkur sjálfum og þegar við tönnlumst á
misbrestum náungans.
Gleymum því ekki að samkvæmt kristn-
. um skilningi er til nokkuð sem kalla má
siðferðilega synd. Hún er fólgin í lokaðri
gæsku, þar sem við greinum að réttlæti og
kærleika þannig að miskunnarleysið tekur
völd. Versta afneitun á guðdómi Jesú Krists
er afneitun fyrirgefningarinnar, afneitun
krossins og sáttargjörðarinnar, sem er og
á að vera eitt meginhlutverk kristinnar
kirkju. Góður Guð gefi okkur öllum náð til
þess að vinna að sáttargjörð í íslensku sam-
félagi, sáttargjörð sem byggist á réttlæti,
kærleika og miskunnsemi.
Höfundur er prestur í Keflavík.
Heimildir:
Steinunn Arnþrúður Björnsdóttir: Fjölmiölasiðfræði á
íslandi. Sérefnisritgerð í guðfræði 1989, bls. 10.
Ibid. bls. 17.
Viðtal við Bill Moyers í tímaritinu The Rotarian.
Ibid. bls. 57. •
Ibid. bls. 65.
Ibid.
Ibid.
Bernhard Haring: Free and Faithful in Christ, St. Pauls
Publications 1979, Vol. 2, bls. 169. The Mass Media
and the Makeup of a New Humanity.
Ibid.
10