Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1993, Blaðsíða 2

„Kveldúlfur“
og frystingin
Richard Thors.
að tilraun þeirra Kveldúlfsmanna með sölu
á frystum físki og því tapi, sem þeir hafi
orðið fyrir. Nokkur hundruð þúsunda
króna er mikið fé á þessum tíma, og ef
haft er í huga að þegar andstæðingar Sjálf-
stæðisflokksins kröfðust uppgjörs Kveld-
úlfs og þjóðnýtingar fyrirtækisins, 1937,
töldu þeir skuldir félagsins umfram eignir
ca. 1 ‘/2 milljón (en eigendumir töldu eign-
ir fyllilega jafngilda skuldum), hlýtur að
skipta nokkru máli hvemig til skuldanna
var stofnað. En skyldi nú nokkurra upplýs-
inga vera hægt að afla um það, hversu
mörg hundruð þúsunda þarna var um að
ræða? í blaði úr fómm Einars Sigurðsson-
ar þar sem hann hefur skráð niður viðræð-
ur við Elínmund Ólafs segir: „Sænska
frystihúsið byrjaði hér frystingu 1930 og
tók Kveldúlfur h.f. það að einhveiju leyti
á leigu eða samdi við það um frystingu.
Frystar vom þá 1100 lestir af fiski, sem
sendur var laus í lest í kæliskipi til Spán-
ar. Talið var að Kveldúlfur hafi tapað 450
þúsund krónum á þessari tilraun sinni.“
Sá annmarki er á þessari frásögn, að sam-
kvæmt útflutningsskýrslum fyrir árið 1930
fóm einungis 702.6 lestir af frystum físki
til viðskiptalanda Kveldúlfs, Spánar og
Ítalíu þetta ár. Aðrar 560 lestir em fluttar
til Svíþjóðar og Þýskalands þetta ár, en
ólíklegt verður að telja að sá útflutningur
hafí verið á vegum Kveldúlfsmanna, og
líklegra að „Sænska" hafí annast þær söl-
ur sjálft. Því hlýtur að hafa verið um að
ræða 700 lestir en ekki 1100. En þótt
magntala Elínmundar sé röng gæti krónut-
alan auðvitað verið rétt fyrir því.
Thor Hallgrímsson, sem hóf störf hjá
Kveldúlfí 1936, telur sig hafa heyrt, að
tilraunin hafi í fyrstu gengið allvel, en síð-
an hafí Kveldúlfur orðið fyrir „dumping"
(undirboðum) af hálfu keppinauta á salt-
fískmarkaði, og hún því endað með miklu
tapi, þótt ekki treysti hann sér til að nefna
tölur þar að lútandi.
KVELDÚLFUR HEFST HANDA
En Ólafur lætur ekki sitja við hvatn-
ingarorðin tóm. Ásamt bræðrum sínum í
forystu Kveldúlfs hefst hann handa fljót-
lega eftir opnun Sænska frystihússins 18.
febrúar þetta ár um að frysta þann físk
sem fæst tvo síðustu dagana í veiðiferðum
togara félagsins, kaupa bátafísk til viðbót-
ar, og senda síðan til Suðurlanda með frys-
tiskipi og selja þar gegnum sölukerfí
Kveldúlfs.
Því miður virðist fátt um heimildir um
hvemig þetta gekk fyrir sig, annað en
óljósar fregnir um stórfellt tap þegar upp
var staðið.
Þó birtist í Morgunblaðinu hinn 8. júní
1930 viðtal við Richard Thors undir fyrir-
Sjö Kvéldúlfstogarar við bryggju.
að hefur verið furðulega hljótt um stórhuga til-
raun Kveldúlfs og Thorsbræðra á fyrstu dögum
íslensks frystiiðnaðar til "þess að frysta fisk í
stórum stíl og koma honum á markað í helstu
viðskiptalöndum sínum, Ítalíu og Spáni.
Reyndar stóð tilraunin stutt, aðeins á árinu
1930, og endaði með stórfelldu tapi. En
ef vel er að gáð má ef til vill rekja til
þess taps fyrsta vísinn að Kveldúlfsmál-
inu, sem 6-7 árum síðar hafði næstum
leitt til uppgjörs og endaloka félagsins, í
einhveijum heiftúðugustu stjórnmálaátök-
um, sem orðið hafa hér á landi. Og svo
mikið er víst, að Kveldúlfur, sem ævinlega
hafði farið í fararbroddi í saltfiskverkun
og sölu og síðar síldarbræðslu, forðaðist
alla tíð frystiiðnaðinn eins og það brennda
barn, sem forðast eldinn.
í hinni frægu „Kveldúlfsræðu" sinni í
Gamla bíói 23. janúar 1937 rekur Ólafur
Thors nokkuð feril Kveldúlfs og forgöngu
fyrirtækisins um margvíslegar nýjungar í
fískverkun og verslun með fisk. Þar á
meðal segir hann: „Fyrstir hófum við til-
raun um hraðfrystingu svo nokkru næmi
og Iögðum í það mörg hundruð þúsund
krónur.“ Fleiri eru þau orð ekki þama.
Nokkrum árum fyrr, eða á haustþinginu
1934 hafði Ólafur flutt frumvarp til laga
um Fiskiráð og í ítarlegri greinargerð með
því frumvarpi farast honum meðal annars
svo orð um frystan fisk: „Það hefur lengi
verið skoðun framtakssamra manna í
framleiðendahópi, að hinar nýju aðferðir
til að frysta físk opnuðu nýja og ótæm-
andi möguleika fyrir íslenska fiskfram-
leiðslu. Hafa einstakir menn þegar fyrir
nokkrum árum gert stórfelldar tilraunir á
því sviði og kostað til þeirra svo nemur
hundruðum þúsunda króna, en ekki treyst
sér til að fylgja þeim tilraunum eftir sem
skyldi, og því ekki upp skorið sjálfum sér
til handa og þjóðinni, svo sem líkur benda
til að hægt muni, ef nægilegt fé væri fyr-
ir hendi (leturbreyting ÓH). Með þessu
hefur þó fengist mikil og dýrmæt reynsla,
sem sjálfsagt er að hagnýta, og jafnframt
hefur trú almennings vaxið á því, að ís-
lendingar eigi þama geymda fjársjóði. Tók
síðasti landsfíindur Sjálfstæðisflokksins
málið til meðferðar og vom allir á einu
máli um, að reynt skyldi hið allra bráð-
asta að hefja tilraunir að nýju.“ Varla leik-
ur vafí á að þama er Ólafur enn að víkja
Brautryðjendastarfí
félagsins lauk með stór-
felldu tapi - Forðaðist
frystinguna eftir það
Síðari grein
Eftir Ólaf Hannibalsson
sögninni: „Stórmerk nýjung. „Kveldúlfur“
gerir tilraun með sölu á frystum físki til
Spánar og Ítalíu.“
Richard er spurður hvernig til hafí tek-
ist?
„Um það er raunar ekkert hægt að segja
að svo stöddu, en þó vil ég þegar geta
þess, að jeg hefí verið og er enn bjartsýnn
á farsælan framgang þessa máls...
Mjer hefur verið það ljóst ærið lengi,
að eitthvað þyrfti að fara að breyta til um
meðferð og sölu á íslensku fískframleiðsl-
unni, sem altaf fer vaxandi ár frá ári, jafn-
framt því sem framleiðslan vex í öllum
hinum framleiðslulöndunum, svo sem Fær-
eyjum, Noregi og Nýfundnalandi. Þótt
neysla saltaðs fiskjar fari, að mínu áliti,
vaxandi í aðalmarkaðslöndunum, Spáni,
Portúgal, Ítalíu og Suður-Ameríku og víð-
ar, þá hefur það sýnt sig að hún vex ekki
að sama skapi og framleiðslan. - Ekki
tekst heldur að vinna nýja markaði fyrir
saltfiskinn, sem svari framleiðsluaukanum,
og hætt er við, að aldrei takist að ná, svo
um muni, til hinna efnaðri neytenda með
þessa vörutegund. Þeir kjósa heldur ný-
metið...“
-Er ekki hætt við að fískurinn skemm-
ist, þegar hann er kominn á land suður í
löndum?, spyr blaðið.
-„Hjeðan af óttast ég það ekki. Kælihús-
in, þar sem fískurinn er geymdur, eru að
vísu ófullnægjandi til þess að geyma í
þeim frysta fískinn. En með nokkurri fyrir-
höfn og sjerstökum útbúnaði hefur okkur
nú tekist að fá ráðna bót á þessu, á þeim
stöðum, sem frysti fískurinn hefur verið
sendur til. Hjer á landi er fiskurinn frystur
glænýr, á leiðinni helst hann gaddfrosinn
og nú er hægt að geyma hann, jafnvel
langan tíma, óskemdan í markaðsborgun-
um, svo að þegar neytandinn fær hann
og búið er að þíða fískinn upp, er hann
algerlega sem nýveiddur."
Undirboð
Blaðið spyr hveijir séu aðalerfiðleikar á
því að mikill hluti fískframleiðslu okkar
verði fluttur út með þessum hætti - sem
frystur fískur?
-„Þeir eru æði margir og vil ég sem
minst um þá tala, að svo stöddu, eða
meðan verið er að vinna á þeim og ekki
er að fullu vitað hversu veigamiklir þeir
eru. Það má þó geta þess að sumir af físk-
innflytjendunum á Spáni hafa gert all-ótví-
ræðar tilraunir til þess að hefta eðlilegan
framgang þessa þjóðþrifamáls okkar.“
Hér ýjar Richard að því sem mun hafa
orðið raunin á, að ýmsir keppinautar þar
syðra hafí notað viðskiptasambönd sín hér
á landi til að afla sér upplýsinga um hve-
nær væri von á frystiskipi Kveldúlfs, yfír-
fyllt þá markaðinn með ferskum fiski,
sennilega frá Bretlandi, og undirboðið
frysta fískinn fyrir Kveldúlfi, sem þá sat
uppi með hann í ófullnægjandi kæligeymsl-
um, þar sem hann lá undir skemmdum.
Richard vill þó í viðtalinu ekki trúa að
svo geti farið. Þessi andstaða keppinaut-
anna sé á misskilningi byggð. Fiysti físk-
urinn sé alls ekki í samkeppni við saltfisk,
heldur í raun annar markaður við hlið hins.
„Og þótt svo færi, að mikið yrði fryst af
físki hjer og verð á saltfíski hækki af.þeim
ástæðum, þá má innflytjendur gilda það
einu, ef þar með er dregið úr verðsveifluá-
hættunni, sem af eðlilegum ástæðum er
höfuðóvinur allra, sem við fískverslun fást
... Því meiri sem saltfiskframleiðslan er
því lægra verður verðið." En Spánveijar,
og ítalir líklega líka, sáu ekki hlutina sömu
augum og Richard. Tilraunin fór út um
þúfur.
Stjómmálamaðurinn Ólafur Thors hélt
áfram að sjá frystiiðnaðinn, sem hina stóra
lausn á físksölumálum okkar íslendinga
og vinna að framgaugi hans eftir megni
á löngum og farsælum stjórnmálaferli. En
ættarfyrirtækið, Kveldúlfur, kom þar ekki
frekar við sögu. Raunar hef ég heyrt eftir
Sverri Kristjánssyni, sagnfræðingi, sem
eitt sinn var Richardi Thors samferða milli
landa á Gullfossi, að Richard hafí látið svo
um mælt að heilladísirnar hafi bragðist
þeim Thorsbræðram 1930, og þangað
mætti rekja flesta erfiðleika fyrirtækisins.
Má kannski segja að togaraútgerðin öll
hafa látið sér þessar ófarir Kveldúlfs að
kenningu verða.
Frystiiðnaðurinn varð verkunaraðferð
bátaútgerðarinnar fyrst og fremst. Það
varð ekki fyrr en áratugum seinna að tog-
arar urðu undirstaðan í hráefnisöflun
frystihúsanna og þá mest fyrir utanaðkom-
andi orsakir, eins og löndunarbannið í
Bretlandi.