Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1993, Blaðsíða 9

hafa. Katrín hafði reynt að hrekja Ap-
pollóníu burt af staðnum með ónotum og
illum aðbúnaði, en stúlkan svaraði fullum
hálsi og þar að auki hélt amtmaðurinn
hlífiskildi yfír henni í upphafi. Það var
ekki fyrr en Karen kom til landsins sem
framkoma hans í garð Appollóníu breyttist
til hins verra.
Katrínu Hólm varð aldrei að ósk sinni.
Níels Fuhrmann og Karen bjuggu saman
þar til Níels lést árið 1733, en hann kvænt-
ist henni aldrei. Níels Fuhrmann var graf-
inn við hlið Appollóníu í kór Bessastaða-
kirkju og má því segja að hún hafði sigrað
að lokum.
Kross Appollóníu
Dauði Appollóníu vakti mikla athygli á
íslandi á sínum tíma og almenningur fann
til með stúlkunni, sem hlaut svo ömurleg
örlög. Hún var almennt kölluð „Svart-
koppa“, sem er afbökun af eftirnafni henn-
ar. Það eru ekki til neinar lýsingar á út-
liti Appollóniu, en hún hefur vafalaust
verið fríð kona og vel að sér til munns og
handa úr því að glæsimennið Níels Fu-
hrmann vildi líta við henni í upphafi, þótt
annað yrði upp á teningnum síðar. Appoll-
ónía var ættuð frá Bergen í Noregi, eins
og Fuhrmann, en fjölskylda hennar bjó í
Kaupmannahöfn. Faðir hennar mun hafa
verið Daníel Schwartzkopf gullsmiður og
bróðir hennar, Franz, var hattagerðamað-
ur Jpar í borg.
I Þjóðminjasafni íslands er bijóstkross,
smíðaður af Daníel Schwartzkopf árið
1717 eða 1718, og er talið að krossinn
hafi verið í eigu dóttur hans, Appollóníu.
Ekki er ólíklegt að hún hafi ætlað að bera
hann í brúðkaupi sínu og Níelsar Fu-
hrmann. Krossinn hefur ekki verið mikið
notaður, því á honum sjást engin slit-
merki. I safninu eru reyndar fleiri munir
eftir Daníel Schwartzkopf, meðal annars
hempuskildir, sem konur báru um hálsinn,
bijóstkringla úr silfri, silfurskeið, skildir
af kvenbelti og kaleikur. í kirkjunni á
Svalbarði í Þistilfirði eru kaleikur og pat-
ína eftir hann og diskur í kirkjunni í Lundi
í Lundarreykjadal. Hafa því furðu margir
munir eftir hann varðveist hér á landi, en
í dönskum söfnum eru þeir aðeins örfáir.
Þetta bendir til þess að gullsmiðurinn hafi
haft nokkuð sterk tengsl við ísland.
Vorið 1989 var krossinn lánaður á sýn-
ingu, sem sett var úpp í Þjóðleikhúsinu í
tilefni af frumsýningu á leikritinu „Haust-
brúður", sem fjallar um örlög Appollóníu.
A krossinum eru nokkrir rauðbrúnir blett-
ir og kom upp sú saga, að þetta væru
blóðblettir. Var meðal ananrs sagt frá
þessu „yfirnáttúrulega fyrirbrigði“ í fjöl-
miðlum. Blettirnir eru reyndar ryðblettir,
en þessi saga sýnir, að enn þann dag í
dag, rúmum 250 árum eftir dauða Apollón-
íu, eru þjóðsögur tengdar henni að verða
til.
Margir hafa velt því fyrir sér hvort
mæðgurnar hafi í raun verið sekar um
eiturmorð, eða hvort Appollónía hafi ef til
vill dáið úr einhveijum sjúkdómi. Sumum
hefur jafnvel dottið í hug að Appollónía
hafi tekið inn eitur, en reynt að gera
mæðgurnar grunsamlegar til þess að eyði-
leggja samband Níelsar og Karenar. Við
þessum spurningum fást liklega aldrei
svör, en minning hinnar ógæfusömu Ap-
pollóníu Schwartzkopf mun lifa enn um
sinn meðal þjóðarinnar.
’Sá staður er löngu sokkinn í sæ, því landslag hefur
breyst mikið á þessum slóðum siðustu aldimar. Hólm-
urinn var landfastur hólmi undan landi skammt þar
frá sem Örfirisey er núna. Hægt var að komast þurr-
um fótum út f hann á fjöru, en þegar féll að flæddi
næstum yfir eiðið og urðu þar oft slys, sérstaklega á
mönnum, sem voru að koma úr kaupstað og höfðu
fengið sér heldur mikið neðan í því. Þess vegna voru
verslunarhúsin seinni flutt í Örfirisey. í Reykjavtk var
á þessum tima aðeins þyrping nokkurra húsa, en stað-
urinn fékk ekki kaupstaðarréttindi fyrr en 1786 og
þá bjuggu þar aðeins 167 manns.
Höfundur er sagnfræðingur.
Sigurður Jónasson
og Bessastaðir
Sigurður Jónasson var
landskunnur maður sem
fésýslumaður og forstjóri
Tóbaksverzlunar
ríkisins. Hann keypti
Bessastaði af Björgúlfi
Ólafssyni lækni fyrir
upphæð sem svarar til 20
milljóna á núvirði. Þegar
bústað þurfti fyrir
ríkisstjóra, bauðst hann
til að gefa ríkinu jörðina
og var því boði tekið.
Eftir VILHJALM
BJARNASON
ið stofnun lýðveldis á íslandi var einnig stofnað
embætti þjóðhöfðingja. Embættisheiti þjóð-
höfðingja er forseti. Fram að þeim tíma var
þjóðhöfðingi íslands „konungur íslands og
Danmerkur“.
Af styijaldarástæðum var talið nauðsyn-
legt að flytja konungsvaldið til landsins,
enda leið að sambandsslitum. Vegna
hernáms Danmerkur og íslands var stofn-
að embætti ríkisstjóra. Alþingismenn kusu
í það embætti til árs í senn, fyrst 17. júní
1941.
Hvert mannsbarn í þessu landi veit hvar
embættisbústaður forseta íslands er. Þeg-
ar Sveinn Björnsson var kjörinn ríkisstjóri
fékk hann embættisbústað á Bessastöðum
á Álftanesi. Húsakostur þar er að stofni
til frá ofanverðri 18. öld, en að sjálfsögðu
með endurbótum og viðaukum. Enginn
efast um, að þar er verðugt aðsetur þjóð-
höfðingja.
Bessastaðir eiga sér langa sögu. Ein-
hvern tíma voru Bessastaðir í eigu Snorra
Sturlusonar. Eftir fall Snorra komust
Bessastaðir í eigu konungs. Þessi ein af
höfuðeignum hins mesta höfðingja þjóð-
legrar íslenskrar menningar varð virki er-
lends konungsvalds. Þar sátu lengi um-
boðsmenn konungsvalds þangað til
Reykjavík fór að hefjast til þess að verða
höfuðstaður. Skólahald hófst á Bessastöð-
um eftir að skólahaldi lauk á biskupsstól-
unum á Hólum og í Skálholti eftir aldamót-
in 1800.
Á þeim tíma voru unnin mörg afrek á
Bessastöðum. Fremstur í flokki Bessa-
staðamanna var Sveinbjörn Egilsson. Þýð-
ingar hans úr fommálunum hafa ekki ver-
ið betur gerðar síðar. Þá er og að nefna
orðabók hans um fomt skáldskaparmál,
„Lexicon poeticum". Sveinbjörn var líka
skáld, hann orti jólasálminn „Heims um
ból“ og barnagæluna „Fljúga hvítu fiðrild-
in“.
Meðal afkomenda Sveinbjarnar er
Gunnlaugur Blöndal listmálari, sem nefnd-
ur er síðar í þessari grein.
Eftir að skólahaldi lauk bjó skólaráðs-
maðurinn, Þorgrímur Tómasson gullsmið-
ur, þar áfram ásamt konu sinni, Ingi'björgu
Jónsdóttur. Þorgrímur lést 1849. Ingibjörg
sat á Bessastöðum til æfiloka, en þá fékk
sonur þeirra hjóna, Grímur Thomsen skáld,
jörðina keypta í skiptum fyrir jörðina
Belgsholt í Leirársveit í Borgarfirði. Grím-
ur eignaðist Bessastaði árið 1867 en hann
Sigurður. Jónasson.
Portrett Gunnlaugs
Blöndals frá 1938.
fæddist þar árið 1820. Þegar Grímur flutti
að Bessastöðum átti hann að baki langan
lærdóms- og embættisferil í útlöndum í
þjónustu Danaveldis. Grímur var mikill
heimsmaður en hann varð þó aldrei útlend-
ingur. Bessastaðir voru engin nauðlending
fyrir Grím. Hann mun lítinn áhuga hafa
haft á búskapnum. Hugðarefni hans voru
bókmenntir og stjórnmál, sem hann stund-
aði eins og íþrótt. Að öðru leyti lifði hann
eigin lífi í samfélagi við náttúruna og dýr-
in, bækur sínar og hugsanir. Á Bessastöð-
um andaðist hann og þar er hann grafinn.
Eftir daga Gríms komust Bessastaðir í
eigu Landsbanka íslands um skamman
tíma. Landsbankinn keypti jörðina fyrir
varasjóð Sparisjóðs Reykjavíkur.
Síðar eignast Skúli Thoroddsen alþingis-
maður jörðina, þegar hann keypti Bessa-
staði af sr. Jens Pálssyni, sem hafði keypt
jörðina af Landsbankanum en sr. Jens
átti hana í nokkra mánuði. í afsali Lands-
bankans undanskilur bankinn hluta jarðar-
innar, sem nýttist sem þilskipageymsla,
verði þar byggð „skipa-kví“. Ekki verður
séð af fyrirliggjandi skjölum að Lands-
bankinn hafi afsalað sér þessum strand-
rétti sínum í landi Bessastaða. Ef til vill
afsalar Landsbankinn strandrétti sínum á
100 ára afmæli gjörningsins nema bankinn
líti svo á, að með því að nýta ekki strand-
réttinn, þá hafi bankinn fyrirgert honum.
Skúli hafði látíð af embætti sýslumanns
á ísafirði með eftirlaunum eftir deilur við
landshöfðingja. Þá var hann aðeins 36 ára
gamall. Virðist Skúli hafa verið sterk-
efnaður þegar hann lét af embætti. Ekki
var það af embættismennsku einni saman
því Theodóra kona hans fékk 13 jarðir í
arf eftir foreldra sína. Meðal þess, sem
hún fékk í arf var fossinn Dynjandi í Arnar-
firði. Skúli sat áfram á alþingi til æfiloka.
Virðist sem vilji Skúla hafi staðið til að
gera Bessastaði að prentsmiðju- og útgáfu-
setri. Meðal prentara í þjónustu Skúla var
Jón Baldvinsson, en hann varð síðar al-
þingismaður og bankastjóri. Skúli og The-
odóra héldu einnig heimili í húsi þeirra,
sem enn stendur við Vonarstræti í Reykja-
vík. Mjög var gestkvæmt á Bessastöðum
í tíð Skúla.
Gestirnir voru andans menn og stjórn-
inálamenn þess tíma. En ekki voru það
aðeins andans menn heldur einnig andar
og draugar. Mikið bar á myrkfælni og
eflaust hefur Appolonia Swartskopf verið
á sveimi eins og verið hafði fyrr og síðar.
Skúli og Theodóra kona hans áttu mörg
börn og til að sinna þörfum þeirra var
skólahald hafið á Bessastöðum að nýju.
Bessastaðir Ganga
Kaupum Og Sölum
Skúli seldi syni sínum, Þorvaldi, jörðina
árið 1913. Þorvaldur fór til vesturheims
og var hann iðnverkamaður í Kanada.
Þorvaldur var annar tveggja sona Skúla
og frú Theodóru, sem ekki fóru í langskóla-
nám. í kaupum Þorvaldar var Sigurður
skólakennari Thoroddsen fjárhaldsmaður
hans. Vera má að sú sala hafí verið mála-
myndagerningur, því það kemur hvergi
fram í sögu Bessastaða, að Þorvaldur hafi
átt jörðina, eða þá að frú Theodóra hafí
ætlað honum búskap á jörðinni, en hann
ekki verið tilleiðanlegur til slíks.
í desember 1916, eftir að Skúli er lát-
inn, seldi Theodóra, ekkja hans, jörðina
fyrir hönd Þorvaldar sonar síns. Kaupandi
var Bessastaðahreppur. Ríkinu var þá boð-
in jörðin til kaups og mæltu þjóðminjavörð-
ur og biskup mjög með því, en alþingi
hafnaði kaupum. Bessastaðahreppur átti
jörðina einungis í skamman tíma því tveim-
ur árum síðar var jörðin seld Jóni H. Þor-
bergssyni. Hann varð seinna bóndi á Laxa-
mýri í Suður-Þingeyjarsýslu. Kaupverð
Bessastaða var var kr. 53.000.
Jón hafði forframast í sauðfjárrækt í
Noregi og Skotlandi. Jón hefur talið Laxa-
mýri betri kost til sauðfjárbúskapar en
jörðina á útnesinu. Afkomendur hans búa
enn á Laxamýri. Jón seldi Bessastaði 1928
og var söluverðið kr. 120.000.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. SEPTEMBER 1993 9