Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1993, Blaðsíða 4

4
!
I

Útsýni til Möðruvalla í Hörgárdal og út með Eyjafirði.
ÖGMUNDUR
SNEISS
Sögur Sturlungaaldar eru saga átaka um völd og
eignir. Þar bregður fyrir svikum og níðingsskap
sem er fjarri þeim gildum drengskapar og heiðar-
leika sem sagnaritarar þessarar sömu aldar
gæða sögupersónur sínar sem uppi voru tveimur
Ögmundur sneis dó árið
1237, líklega áttatíu og
þriggja ára. Sama ár dó
Guðmundur byskup
Arason. Þeir fengu ekki
að lifa það að andskotar
þeirra, Sturlungar, væru
kvistaðir niður eins og
búfé; það gerðist á
Örlygsstöðum ári síðar.
Eftir HRAFNKEL A.
JÓNSSON
öldum fyrr. Sögurnar enduróma löngun
alþýðunnar á þessum tíma um frið fyrir
ofstopafullum og metnaðarfullum höfð-
ingjum sem settu sér eigin lög og virtu
að vettugi öll viðurkennd siðalögmál. Al-
menningur þessa tíma átti ekki í nein skjól
að venda utan kirkjunnar sem þó var tæki
í höndum höfðingjaættanna íslensku til
að skara eld að eigin köku.
Það var við þau skilyrði sem Guðmund-
ur Arason góði varð byskup á Hólum.
Ekki fer á milli mála að kjör hans var
leikur í valdatafli höfðingjanna íslensku.
Ásbirningarnir í Skagafirði hugðust koma
sér upp stuðningsmanni á Hólum, en helsti
höfðingi Skagfirðinga á þessum tíma,
Kolbeinn Tumason, var kvæntur náfrænku
Guðmundar, Guðríði dóttur Þorvarðar Þor-
geirssonar sem var höfðingi í Eyjafirði og
Þingeyjarþingi. Þorvarður var aftur á
móti föðurbróðir Guðmundar Arasonar.
Það er hægt að ganga út frá því sem
gefnu að kjör Guðmundar hafi verið banda-
lag þessara tveggja manna eða ætta sem
þeir voru höfðingjar fyrir.
Sagan lætur að því liggja að Guðmund-
ur hafi alist upp við kröpp kjör. Faðir
hans, Ari Þorgeirsson, var ævintýramaður
sem tók saman við gifta konu, Úlfheiði
Gunnarsdóttur, hann átti með henni 4
börn en fór síðan til Noregs þar sem hann
gekk á hönd Magnúsi Erlingssyni Noregs-
konungi og þar var hann drepinn í innan-
landsróstum þeim sem þar geisuðu. Það
kemur fram að Úlfheiður móðir Guðmund-
ar hefur verið efnuð því hún er sögð hafa
lagt Ara til Í5 hundruð í lausafé sem
hann sólundaði. Þegar uppruni Úlfheiðar
er skoðaður má finna nokkur rök fyrir því
að henni og síðan Guðmundi syni hennar
hafi fallið í arf Möðruvellir í Hörgárdal.
Eignarhald á Möðruvöllum er óljóst allan
þann tíma sem sögur Sturlunga spanna.
í sögu Guðmundar dýra er sagt frá
Halli Gunnarssyni af Möðruvöllum og síðar
af Einari Hallssyni af Möðruvöllum sem
átti frændsemi og goðorð með Önundi
Þorkelssyni í Lönguhlíð. Ekki kemur fram
á hvaða Möðruvöllum þessir menn bjuggu.
Ýmissa hluta vegna hafa útgefendur talið
að átt væri við Möðruveffi í Eyjafirði. Þetta
held ég að sé rangt, þeir hafa verið kennd-
ir við Möðruvelli í Hörgárdal og þar hefur
búið Sleggju-Gunnar Helgason móðurfaðir
Guðmundar Arasonar. Börn hans auk Úlf-
heiðar móður Guðmundar Arasonar hafa
verið Hallur faðir Einars og annaðhvort
Þorkell faðir Önundar í Lönguhlíð eða
móðir Önundar.
Þorvarður Þorgeirsson býr um tíma á
Möðruvöllum hugsanlega í umboði Úlfheið-
ar. Næst býr þar Þorgrímur alikarl Vigfús-
son tengdasonur Önundar Þorkelssonar.
Næst fréttist það af Möðruvöllum að Guð-
mundur Arason setur þar Sigurð Ormsson
frá Svínafelli þegar byskup fær hann norð-
ur sér til styrktar í upphafí byskupsferils
síns.
Uppruni Sigurðar Lög-
MANNS GUÐMUNDSSONAR
Mest alla 13. öldina virðast Hólabyskup-
ar fara með hald á jörðinni átölulaust eða
allt þar til Sigurður lögmaður Guðmunds-
son frá Hlíð (Lögmannshlíð) gerir tilkall
til jarðarinnar og telur hana erfðagóss.
Tilkall Sigurðar virðist byggt svo sterkum
rökum að Jörundur byskup Þorsteinsson
treystir sér ekki til að halda eignarhaldi
kirkjunnar til streitu en geldur Sigurði
verð fyrir.
Nú er uppruni Sigurðar ókunnur, en að
mínum dómi er hann annaðhvort afkom-
andi Halls Gunnarssonar eða Önundar í
Lönguhlíð. Tilgáta mín er að faðir Sigurð-
ar lögmanns í Hlíð hafí verið Guðmundur
á Hrafnagili einn helstu bænda í Eyjafírði
um miðja þrettándu öld og einn þeirra
þriggja bænda úr Eyjafírði sem sóru Há-
koni gamla hollustueiða 1262.
Nokkrar bollaleggingar hafa verið um
uppruna Guðmundar á Hrafnagili meðal
fræðimanna, ýmist hafa menn viljað hafa
hann son Halls Kleppjárnssonar á Hrafna-
gili og Ingibjargar dóttur Guðmundar dýra
og þá fæddan skömmu fyrir víg Halls
1228 eða þá sonarson Einars sem íslend-
ingasaga segir annan tveggja sona Halls
á Hrafnagili. Varðandi þetta þá er því til
að svara að ekki er getið nema tveggja
sona Halls og Ingibjargar þótt ekki sé
fýrir það að taka að Guðmundur var svo
kunnur maður og kemur það oft við sögur
og líkur eru meiri en minni að hann væri
talinn með öðrum sonum Halls. Ég tel að
synir Halls á Hrafnagili hafi flæmst úr
Eyjafirði undan yfírgangi Sighvats Sturlu-
sonar, Kleppjárns Hallssonar er getið sem
bónda úr Skagafirði og þá undir áraburði
Ásbiminga og þar fellur hann í Haugsnes-
bardaga með Brandi Kolbeinssyni 1246.
Þegar Þórður kakali fór í hermdarför í
Vatnsdal 1243 var meðal manna sem
menn hans misþyrmdu góður bóndi á Giljá
sem hét Einar Hallsson, þar held ég að
hafi verið Einar frá Hrafnagili.
Meðaf helstu fylgismanna Guðmundar
byskups Arasonar var maður sem hét Ein-
ar og var kallaður skemmingur, Einar
þessi varð banamaður Tuma Sighvatssonar
þegar hann var drepinn á Hólum. Saga
Guðmundar Arasonar kynnir Einar með
þessum hætti: „Einar var nefndur inn þriðji
og var kallaður skemmingur. Hann var
frændi Guðmundar byskups og hafði feng-
ið stórar skapraunir af Sturlungum í
mannamissi og fésköðum." Síðan þegar
Tumi Sighvatsson er kominn í hendur
byskupsmanna og þeir ráðslaga um örlög
hans þá segir sagan: „Einar skemmingur
kvað hann eigi hafa svo skipt goðorðum
fyrir norðan land að hann skyldi lifa leng-
ur og vá að honum.“ Eftir að hafa skoðað
þetta í samhengi er mér nær að halda að
Einar skemmingur og Einar Hallsson af
Möðruvöllum séu einn og sami maðurinn,
bróðir Einars var Hafur ráðamaður á
Hrafnagili en hann lét Sighvatur drepa í
hefnd eftir Tuma son sinn.
Ég tel að synir Einars skemmings hafi
verið Guðmundur á Hrafnagili, Þorsteinn
faðir Jörundar byskups á Hólum en ísl.
fombréfasafn vitnar um sameign Jörundar
byskups og Sigurðar lögmanns í Hlíðarrek-
um Möðruvalla í Hörgárdal, þriðji sonur
Einars skemmings hefur verið Grímur
bóndi í Hlíð (Lögmannshlíð) en hjá honum
áði Gissur Þorvaldsson í einni hefndarför
sinni eftir Flugumýrarbrennu, þar er talað
um Grím Einarsson skeggs og er litið svo
á af útgefendum sögunnar að Grímur hafi
borið viðurnefnið skegg. Ég held að viður-
nefnið eigi við föðurinn Einar og að það
hafí verið skemmings, það hefur verið
mjög auðvelt að mislesa það og breyta
skemmings í skeggs.
Á þennan hátt gat Sigurður í Hlíð hafa
erft Möðruvelli í Hörgárdal.
Ég hefí farið hér mörgum orðum um
eignarhald á Möðruvöllum í Hörgárdal,
tilgangurinn er að færa fyrir því rök að
jörðin hafí verið erfðagóss Guðmundar
góða og ein ástæða þess að hann var kos-
inn byskup á Hólum. Mér er nær að halda
að átök Sturlungaaldar hafi endurspeglast
af útþenslustefnu Sighvats Sturlusonar í
Eyjafírði þar sem hann ekki einasta náði
fornum goðorðum Eyfírðinga og Þingey- >
inga í sínar hendur, heldur lagði undir sig
forn ættaróðul eins og gerðist með Grund
í Eyjafírði og Mörðuvelli í Hörgárdal, en
Möðruvellir hafa komist í hendur Sturl-
unga að Sigurði Ormssyni liðnum en Tumi
eldri Sighvatsson var fóstursonur Sigurð-
ar. í ljósi þess ber að skoða ummæli Ein-
ars skemmings þar sem hann stóð yfir
höfuðsvörðum Tuma á Hólum.
Það varð hins vegar hlutskipti Guð-
mundar að berjast gegn ofurvaldi og sið-
leysi höfðingjaveldisins íslenska sem hann
var þó upprunninn úr. Guðmundur varð
fyrir vikið átrúnaðargoð alþýðúnnar, sverð
hennar og skjöldur. Það er í tengslum við
þessa baráttu Guðmundar sem frændi
hans Ögmundur sneiss gengur fram á
sviðið.
Hermaður Og Kvenna-
MAÐUR
Ögmundur var launsonur Þorvarðar Þor-
geirssonar og átti af þeim sökum engan
4