Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.1993, Blaðsíða 1

O R G U N
L A Ð S
Stofnuö 1925
35. tbl. 9. OKTÓBER 1993 - 68. árg.
Eitt lítið rofnbarð varð eftir í hlíðum Esjunnar á meðan annar jarðvegur flaut til sjávar.
Rofabörð — vitnisburður um horfin
auðæfi.
Gróðurinn var beittur árið um kring.
Hann rýrnaði sífellt svo hann veitti æ
minna skjól gegn veðri og vindum.
Eitt lítið rofabarð í Esju
Esjan skipar sérstakan sess í hugum flestra sem
byggja höfuðborgarsvæðið, enda er fjallið tign-
arlegt. Margir nota fjallið og skýin í kringum
það til þess að segja til um hvernig veðrið
verður næstu daga og þá oft með meiri vissu
íslendingar hinna myrku
miðalda eiga margt
sameiginlegt með
þeldökkum Afríkubúum
nútímans. í glæstri sögu
beggja er niðurlægingar-
tímabil vegna þess að
takmarkanir náttúrunnar
voru ekki virtar.
Eftir ÓLAF ARNALDS
en tæki og tól Veðurstofunnar bjóða upp á.
Esjan hefur ekki aðeins gildi vegna fegurð-
ar og forsagnargáfu því hún geymir einnig
þætti úr sögu lands og þjóðar. I hlíðum fjalls-
ins undir Kistufelli stendur stakt rofabarð
umlukið urð og gijóti. Uppi á barðinu er
vöxtulegur gróður með grösum og blómjurt-
um. Frá barðinu sér yfir stóran hluta landn-
áms Ingólfs Arnarsonar, varðað gróðurvana
holtum og fellum. Einhvers staðar í grennd-
inni fól Egill Skallagrímsson silfur sitt í jörðu
svo vel að það hefur ekki fundist siðan. Fleira
hefur gengið úr greipum manna en silfur
Egils, því gríðarleg náttúruauðævi, sem eitt
sinn einkenndu svæðið, eru nú að mestu týnd
og tröllum gefin. Stök rofabörð eins og það
sem kúrir í hlíðum Kistufellsins eru vitnis-
burður um horfin auðæfi, brúnan og grænan
fjársjóð jarðar sem ýmist hefur verið sólund-
að fyrirbyggjulaust eða honum fórnað fyrir
lífið sjálft í örbirgð fyrri alda.
Ingólfur Arnarson kom að vel grónu og
skógi vöxnu gósenlandi. Hann hjó viðinn til
bygginga og til þess að hita upp híbýlin. Það
sama gerðu leiguliðarnir og nágrannarnir.
Alla vantaði brenni. í Kjalnesingasögu segir:
„Þá var skógi vaxið allt Kjalarnes svo að þar
aðeins var rjóður er menn ruddu til bæja og
vega.“ Og ennfremur: „Eftir það reisti Andr-
íður bæ í brautinni og kallaði Brautarholt
því skógurinn var svo þykkur að honum þótti
allt annað starfameira." En smám saman
gekk á skóginn og sífellt var leitað lengra
til að afla viðar til brennslu og kolagerðar.
Brátt var skógurinn í Hlíðum Esju nytjaður
líka á þennan hátt. Gróðurinn var jafnframt
beittur árið um kring. Hann rýrnaði sífeilt
svo hann veitti æ minna skjól gegn veðri og
vindum. Esjan breytti um svip.
Vöxtulegur skógur safnar í sig snjó sem
einangrar yfirborðið og dregur úr áhrifum
frosts; það sama gerir fjölskrúðugur botn-
gróður birkiskógarins. Skógur verndar og
yfirborðið fyrir eyðandi áhrifum stormsins
en rætur trjánna halda jarðveginum vel sam-
an. Án skógar megnaði hnignandi gróður því
ekki að halda aftur af holklakanum í hlíðum
Esjunnar. Frostið lyfti yfirborðinu og mynd-
aði þúfur sem sigu hægt niður á við undan
hallanum. Brúnir moldartaumar láku niður
allt fjallið í vatnsveðrum, og ný sár opnuðust
með lausum og vatnsósa jarðvegi. Að lokum
hopaði gróðurhulan undan urð og gijóti sem
alla tíð síðan hefur einkennt yfirborð Esjunn-
ar.
Fólkinu fjölgaði ört eftir landnámið, enda
landið gjöfult og fijósamt. En að því kom
að náttúruauðlindirnar dugðu ekki til að
fæða allan þennan fjölda og fólkið tók að
ganga nærri landinu. Að því kom að hungurs-
neyð og farsóttir hjuggu skarð í mannfjöld-
ann og gæði landsins settu fólksfjöldanum
skorður upp frá því, allt fram undir þessa
öld. Þessi saga er kunnugleg því sama stefið
endurtekur sig í sífellu og einkennir tilvist
mannkynsins á jörðinni. SteFið hefur verið
fyrirboði þess að forn menningarríki liðu
undir lok. Það hefur heyrst á meðal Babýlón-
íumanna og Súmera, Indveija, Kínveija, Inka
og íslendinga. Nútíminn er fullur af sömu
sorglegu laglínunni, mannkyninu fjölgar
stöðugt og hraðast raunar þar sem ekki er
lengur matur til skiptanna. Islendingar hinna
myrku miðalda eiga sér margt sameiginlegt
með þeldökkum Afríkubúum nútímans. í
glæstri sögu beggja éru niðurlægingartíma-
bil vegna þess að takmarkanir náttúrunnar
voru ekki virtar.
Eitt lítið rofabarð varð eftir í hlíðum Esj-
unnar á meðan annar jarðvegur flaut til sjáv-
ar. Það stendur þarna í hlíðinni eins og gam-
all íbygginn maður sem man tímana tvenna
og bíður þess að einhver nenni að hlusta og
læra af þeirri þekkingu sem hann býr yfir.
Rofabarðið er minnisvarði um landgæði sem
okkur ber að endurheimta.
Það eru nýir tímar í hlíðum Esjunnar. Þar
dafnar nú skógur við Rannsóknastöð Skóg-
ræktarinnar að Mógilsá. Ásjóna fjallsins ber
þess merki að álaginu sem fylgir stöðugri
áníðslu fólks sem býr við hungurmörkin hef-
ur verið létt. I hlíðunum er nú að myndast
nýr lífheimur og í honum felst margslunginn
og frjósamur jarðvegur, fullur af lífi. í þess-
um jarðvegi þrífst fjölskrúðugur gróður sem
óðum vefur nýja kápu sem skýlir fjallinu.
Og skógurinn er víða að gægjast upp. Braut-
in forna í skóginum gæti sem best hafa leg-
ið þar sem Vesturlandsvegurinn er nú. Ef
vel er að gáð er víða með veginum að finna
lítil tré sem gægjast upp úr sverðinum. Skóg-
urinn er tekinn að nema land af sjálfsdáðum
eins og hann gerði þegar ísaldaijökullinn
hörfaði löngu fyrir íslandsbyggð. Kannski
mun gróskumikill gróður hylja Esjuna áður
en langt um líður og brautir liggja um skóg-
ana í landnámi Ingólfs.
Höfundur er jarðvegsfræðíngur á Rannsókna-
stofu landbúnaðarins.