Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1994, Blaðsíða 2

Mjólkur og
smjörsala.
Undanrenning, áir og amjör verður '
aelt daglega kl. 9—12 f. h. í mjólkur-
skólannm í kjallaranum í Áðalabræti
18. . — Air og nýstrokkað amjör fæat
fyrst um ainn á mánud., miðv.d. og
laugardögum.
Salan byrjar fimtud, 5. þ. m.
H. Grðnfeldt.
Auglýsing úr ísafold haustið 1903.
að þær geti tekið að sér störf og stjórn á
mjólkurbúum hér á landi“ en hugmyndin
með mjólkurbúunum var einkum sú „að
bæta smjörverkunina svo smjörið verði boð-
leg vara á mörkuðum erlendis," eins og Sig-
urður ráðunautur orðaði það í kynningar-
grein haustið 1900.
A þessum árum voru menn ekki mjög
uppteknir af menntun kvenna. I grein í
Búnaðaniti nokkru fyrr velti Sigurður Sig-
urðsson því fyrir sér hvort skólinn ætti að
vera fyrir stúlkur eða pilta. Þar bendir hann
á að í Danmörku staríi karlmenn einkum á
mjólkurbúunum, en í Noregi séu það vana-
lega stúlkur. Álit Sigui'ðar var að hér á landi
væru konurnar sjálfkjörnar til að annast
búverkin á smjörbúunum; mjólkur- og
rjómabúin hér á landi yrðu seint það stór
og umfangsmikil að verkin yrðu ofvaxin eða
um of erfið konum; ennfremur að kvenfólk
hefði „vanalega næmari þrifnaðartilfinningu
en karlmenn". Má því vel minnast stuðnings
Sigurðai- ráðunauts við sókn íslenskra
kvenna til mennta og starfsréttinda.
Skólanum Fundinn Staður
—Ráðinn Skólastjóri
Mjólkurskólanum var valinn staður á
Hvanneyri eins og Sigurður hafði lagt til.
Nokkurt þóf stóð um framkvæmdina. Bún-
aðarfélagið taldi sig eiga nóg með að útvega
kennslukrafta og vildi atbeina skólanefndai-
Hvanneyrarskóla til þess að fá amtsráðið,
er þann skóla rak, til að koma upp húsnæði
fyrir Mjólkurskólann. Það varð úr að amts-
ráðið legði fram „svo sem 250 kr., til þess
að setja ofna í tvö herbergi, og gjöra nokkr-
ar breytingar við annað þeirra, til að gjöra
þau hæf til íbúðar, en búnaðarfjelagið skyldi
leggja þar á móti kostnað þann, sem leiddi
af því að gjöra nauðsynlega breytingu á
kjaílaranum í húsinu á Hvanneyri, setja í
hann eldavjel og leggja til þau áhöld, sem
eigi væru til á Hvanneyri. ..“.
í ársbyrjun 1900 sneri stjórn Búnaðar-
félags Islands sér til danska landbúnaðar-
félagsins og bað það útvega sér mann sem
kennt gæti mjólkurmeðferð og mjólkur-
vinnslu. Gekk það lipurlega og til starfans
var ráðinn ungur mjólkurfræðingur, Hans
Grönfeldt Jepsen, frá Ölgod á Vestur-Jót-
landi, þá nýútskrifaður frá mjólkurskólanum
í Ladelund.
Ekki voru allir á eitt sáttir um ráðningu
mjólkurfræðingsins. í grein í blaðinu Plógur
6. okt. 1900 segir m.a.;
„Alþing hefur kveðið upp þann dóm yfu
sinni eigin þjóð, að enginn meðal hennar
geti neitt á við Danskinn. Það var alþing
vort, sem vildi ekki leggja fé til mjólkur-
kennslu nema að Danskurinn sæi um hana
... Það er meira en smá lítilþægni af ísl.
að þiggja þessa sendin^u frá Dönum.“
Skrifunum svaraði stjórnamaður Búnað-
arfélagsins. Ekki er vitað um fleiri óánægju-
raddir vegna ráðningar Grönfeldts. Hann
kom til landsins 30. júní 1900 og varð nú
kennari og skólastjóri Mjólkurskólans allan
starfstíma skólans. Jafnframt ferðaðist hann
um meðal bænda og leiðbeindi þeim og
starfsfólki rjómabúanna um vinnubrögð og
verkhætti.
Skólastarfið Undirbúið
Ekki virðist aðkoma hins unga mjólkur-
fræðings að Hvanneyri hafa verið björgu-
leg:...var alt óundirbúið til þess að skól-
inn gæti tekið tíl starfa..skrifaði Grön-
feldt í fyrstu starfsskýrslu sinni. Skólanefnd
Hvanneyrarskóla var áhyggjufull og aðeins
fjórum dögum eftir komu Grönfeldts að
Hvanneyri skrifaði hún í bréfi til amtmanns
Suðuramtsins m.a.:
„Skólastjórinn á Hvanneyri hefir í dag
fundið okkur að máli og sagt okkur frá því
að kominn sé að Hvanneyri danskur „mejer-
ist,“ H. G. Jepsen, sendur þangað af stjóm
búnaðarfélags landsins, og er ekki annað
að sjá, en að ætlun félagsstjómarinnar sé
sú að hann setjist þar að til vem að stað-
aldri [--] „Fáum við með engu móti skil-
ið, í hverjum tilgangi mjólkurmeðferðar-
kennarinn hefir verið sendur að Hvanneyri
til nokkurra langdvala, því þar hefir hann
ekkert að gera nú sem stendur .. .“
Bar skólanefndin við plássleysi og
þrengslum, en óskaði eftir aðstoð til þess
að koma upp aðstöðu fyrir mjólkunneðferð-
arkennsluna „sem lærisveinar [búnaðar]
skólans taki þátt í og allt að fjómm nemönd-
um öðram“. Það varð úr og fékk Mjólkur-
skólinn kjallarann undir skólahúsinu á
Hvanneyri til umráða og stofu til kennslunn-
ar. Var nú ekkert að vanbúnaði að hefja
skólastarfið.
Sigurður Sigurðsson, ráðunautur, frá
Langholti í Flóa (1864-1926); einn helzti
forgöngumaður að stofnun Mjólkurskól-
ans og rjómabúanna.
Kennslan Hefst
—EinnNemandi
Haustið 1900 var kennslan auglýst og
skyldi hún hefjast 1. nóvember. Inntökuskil-
yrðin vom þau að stúlkurnar skyldu vera
„hraustar og vel þrifnar að upplagi... full-
þroskaðar, hafa lært skrift og 4 höfuð grein-
ar í heilum tölum í reikningi...“ Kennsluna
skyldu þær fá ókeypis en greiða 75 kr. fyr-
ir fæði og húsnæði um námstímann er vera
skyldi þrír mánuðir.
Einn nemandi kom til náms á fyrsta náms-
tímabili Mjólkurskólans. Var það Guðlaug
Óskarsdóttir úr Reykjavík. Þar með var
starfið hafíð. Aðsóknin fór vaxandi. Sérstakt
hús var reist fyrir mjólkurskólann á Hvann-
eyri sem tekið var í notkun á Þorláksmessu
fyrir jól árið 1901. Húsið var tvílyft, 1410
álnir að gmnnfleti: ostakjallari, mjólkur-
skáli, smjörbúr og kennslustofa á miðhæð
og svefnherbergi nemenda og kennara á
efstu hæð — hin myndarlegasta bygging,
reist að danskri fyrirmynd. Gerð hennar og
sögu verður ekki lýst nánar hér heldur vik-
ið að daglegu lífi námsmeyjanna í skólanum.
í skýrslu Grönfeldts skólastjóra um fyrsta
starfsárið getur hann kennslugreinanna sem
vom þessar: mjaltir, verkleg meðferð mjólk-
ur, smjör og ostagjörð, þvottur og ræsting,
mjólkurreikningshald, bæði á mjólkurbúum
og heimilum, fræðsla í mjólkurmeðferð,
bæði skrifleg og munnleg, mæling á fitu
með „Gerbers“-fitumæli o.s.frv. Sigurður
ráðunautur var ánægður með skólastarfið
og kvað kennsluna svo góða „sem framast
má vænta, þegar litið er á allar ástæður,
stuttan undirbúningstíma, ónóg húsakynni,
fjárskort og fleira" eins og segir í grein
hans um kennsluna sumarið 1901.
Nærri má geta að nærvera mjólkurskóla-
stúlknanna hafi lífgað upp á heimilisbraginn
á Hvanneyj-i, þar sem fyrir var hópur ungra
manna í almennu búnaðamámi. Grípum eitt
dæmi úr dagbók nemanda Mjólkurskólans
veturinn 1902-1903 frá þrettándanum 1903:
„Tombóla á Hvítái-völlum. Fór héðan 26
manns, 4 mjólkurskólastúlkur, heldur var
það léleg tombóla .. . Svo var dans á eftir;
alla nóttlna var fólkið að tinast heim ...
kvöldið eftir var þrettándinn. Faríð var ofan
á Fit (við Hvítá) og sungið og dansað, síðan
farið heim og drukkið kaffi, og með því
klykkt út með jólin; þessi lengstu jól sem
eg hef vitað haldin ... Á sunnudaginn þann
11. [jan.] fórum við tíu upp á Vatnshamra-
vatn og dönsuðum."
En skyndilega var endi bundinn á glað-
værðina og gott gengi Mjólkurskólans á
Hvanneyri. í hönd fói*u erfiðir tímar:
Húsbruni á Hvanneyri
Aðfaranótt 6. október 1903 brannu íbúð-
arhús Búnaðarskólans og Mjólkurskólahús-
ið til grunna. Tjónið varð mikið. í skyndingu
var ákveðið að flytja kennsluna til Reykja-
víkur en áhöldum skólans var flestum bjarg-
að. Húsnæði við hæfi fékkst í Aðalstræti
18 og þar hófst bókleg kennsla 19. október.
Mjaltaæfingar fóru fram í fjósi sr. Þórhalls
I Mjólkurskólanum kynntust nemendur
nýrri erlendri verktækni. Stórir vélknún-
ir strokkar komu til dæmis í stað gamla
bullustrokksins við smjörgerðina.
Bjarnarsonar, formanns Búnaðarfélags ís-
lands, í Laufási.
Veturinn, sem í hönd fór, urðu töluverðar
umræður um framtíð Mjólkurskólans. Sam-
býli Búnaðarskólans og Mjólkurskólann
virðist ekki hafa verið hnökralaust. Það
vai-ð úr að Búnaðarfélag íslands keypti
Barónshúsið á Hvítárvöllum af Ólafi Davíðs-
syni, bónda þar, til þess að halda áfram
starfi Mjólkurskólans. Jafnframt stofnuðu
bændur rjómabú þar. Var þá skammt um
liðið frá búskap barónsins, Chai'les Gauldré
Boilleau, sem brotið hafði upp á ýmsum
nýjungum í búskap, m.a. starfrækslu mjólk-
urbús. Á Hvítárvöllum bjó Grönfeldt um
Mjólkurskólann sumarið 1904 og hófst
skólastarfið formlega 1. október.
Á Hvítárvöllum átti Mjólkurskólinn flest
starfsár sín og blómaskeið. Að jafnaði
dvöldu þar 8-10 stúlkur við nám. Grönfeldt
annaðist kennsluna að mestum hluta einn,
en kona hans, Þóra Þorleifsdóttir frá
Skinnastað, mun einnig hafa komið nokkuð
að kennslunni. Skólastarfinu var haldið
áfram með svipuðu sniði og mótast hafði á
Hvanneyri. Námstíminn var lengdur í átta
mánuði úr þremur áður.
Hafin var kennsla í nýjum greinum. I
skólaskýrslu 1905 er til dæmis getið kennslu
um líkama mannsins og í leikfimi. Grönfeldt
var því meðal frumkvöðla leikfimikennslu
hérlendis. Leikfimisýningar námsmeyjanna
þóttu mikil nýlunda á samkomum Hvann-
eyringa og Hvítárvallameyja á þessum
árum. Þannig lýsir Hvanneyringur skóla-
samkomu á Hvítárvöllum í ársbyrjun 1907
m.a.:
„... Stúlkurnar sýndu okkur „Gymna-
stik“ í klukkutíma, og höfðum við mjög
mikið gaman af því. Og hljóta þær að vera
vel skynsamar, þar eð þær sýndu þær kúnst-
ir, sem ekki eru taldar
sem kvenlegastar af
meðalmönnum ...“
Svo virðist að með
árunum hafi kennslan í
Mj ólkurskólanum
hneigst í átt til almennra
hússtjórnarfræða, þótt
alla tíð væri verkleg og
bókleg mjólkurfræði
meginviðfangsefnið.
Áhugi Grönfeldts stóð
snemma til þess að skól-
inn veitti verðandi hús-
mæðrum fræðslu.
Grönfeldt gekkst fyrir
ýmsum tilraunum með
vinnubrögð við mjólkur-
vinnsluna, m.a. með mis-
munandi aðferðir við
sýringu ijómans og áhrif
þeirra á gæði smjörsins.
Hann kannaði líka, m.a.
í samvinnu við danska
landbúnaðarháskólann
áhrif þess að blanda
sauðamjólk saman við
kúamjólkina fyrir smjör-
gerð, en það var umdeilt atriði varðandi
smjörgæðin.
Undanhald—Endalok
Er fram á annan áratug aldarinnar kom
tók að þyngjast fyrh' fæti rjómabúanna. Bar
þar margt til, svo sem heimsófriður og
breytt viðskiptakjör. Kjöt hækkaði í verði
og fráfærur lögðust af. Bændur tóku í vax-
andi mæli að selja smjör beint til neytenda.
Minna hráefni barst til rjómabúanna og
þeim fækkaði til mikilla muna. Árið 1919
starfaði aðeins eitt rjómabú af hverjum sex
er flest voru í landinu. Jafnframt dró mjög
úr aðsókn að Mjólkurskólanum.. Veturinn
1918-1919 féll kennslan í Mjólkurskólanum
niður „sakir þess að bændur töldu sig ekki
geta lagt til mjólk eða rjóma til meðferðar"
segir í skólaskýrslu. Næsta ár sótti enginn
um skólavist. Árið 1921 var Grönfeldt sagt
upp skólastjórastarfinu og Mjólkurskólinn
í reynd lagður niður. Nokkrum árum síðar
seldi Búnaðarfélagið eignir sínai’ á Hvítár-
völlum. Var þá saga skólans öll.
Alls voru það 192 stúlkur sem stunduðu
nám við Mjólkurskólann þá tæpu tvo ára-
tugi sem hann starfaði. Margar réðust til
starfa sem rjómabústýrar víðs vegar um
land. Aðrar hurfu til húsmóðm-verka. Með
þeim hafði Mjólkurskólinn vafalítið mjög
mikil áhrif víða — bein og óbein. Þarna var
á ferð ein fyrsta skipulega starfsmenntunin
á sviði matvælaiðnaðar í landinu. Mjólkur-
skólinn stuðlaði með öðru að nýsköpun alda-
gamalla atvinnuhátta í landbúnaði.
Vafalítið hefur menntun rjómabústýi’anna
í Mjólkurskólanum átt drjúgan hlut í því
hve vel starf rjómabúanna íslensku gekk
þrátt fyrir erfiðar aðstæður. Þáttur Hans
Grönfeldts Jepsens mjólkurfræðings var
mikill; á herðum hans hvíldi stjórn Mjólkur-
skólans og öll kennsla, en einnig leiðbeining-
ar til starfsfólks rjómabúanna, verk sem
hann vann öll af „mikilli árvekni og dugn-
aði“ svo notuð séu orð Guðmundar Jónsson-
ar frá Hvanneyri.
Hér hefur verið stiklað á nokki’um þáttum
úr starfi Mjólkurskólans á Hvanneyri og
Hvítárvöllum. Mörgu hefur verið sleppt.
Þótt ýmsir hafí stungið niður penna um
skólann er undra lítið vitað um margt er
starf hans varðar. Til dæmis er lítið vitað
um kennsluefni hans, þótt vafalaust leynist
í fóram einhverra afkomenda námsmeyja
Mjólkurskólans verðmætar minjar um það,
svo sem uppskriftir af fyrirlestram, reikni-
æfingar, verkefíii, myndir úr skólastaffinu
og jafnvel munii’ þaðan. Höfundur þessarar
greinar væri afar þakklátur lesendum fyrá’
hvers konar ábendingar þar að lútandi.
Höfundur er kennari við Hvanneyrarskóla.
Gagnasafn
Morgunblaðsins
Allt efni sem birtist í Morgunblaðinu
og Lesbók verður framvegis varðveitt
í upplýsingasafni þess. Morgunblaðið
áskilur sér rétt til að ráðstafa efninu
þaðan, hvort sem er með endurbirtingu
eða á annan hátt. Þeir sem afhenda
blaðinu efni til birtingai’ teljast sam-
þykkja þetta, ef ekki fylgir fyrirvari hér
að lútandi.