Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1994, Blaðsíða 7

ugildi bóka
tgi upplýsinga
Félags bókasafnsfræðinga á
rn félagsins viðurkenningar
íslensku fræðibækur ársins
rir fræðibók fyrir fullorðna
iibók sem ætluð er börnum. í
báðum tilfellum hlutu höfundar bókanna svo
og útgefendur viðurkenningu þar sem vönduð
bók byggist á skilvirkri samvinnu þessara
aðila.
Að þessu sinni hlaut bókin Blómin okkar
eftir þá Stefán Aðalsteinsson og Björn Þor-
steinsson, sem bókaútgáfan Bjallan gaf út,
viðurkenningu sem besta fræðibókin fyrh-
börn. Dómnefnd skipuðu Arnþrúður Einars-
dóttir, forstöðumaður skólasafns Öldúsels-
skóla, Inga Lára Birgisdóttir, forstöðumaður
skólasafns Austurbæjarskóla, og Ingibjörg
Rögnvaldsdóttir, bókasafnsfræðingur í Borg-
arbókasafninu í Gerðubergi. Viðurkenningu
sem besta fræðibókin fyrir fullorðna hlaut
bókin Islenskir fiskar eftir Gunnar Jónsson
sem gefin var út af Fjölva. Dómnefnd skip-
uðu Hulda Björk Þorkelsdóttir, bæjarbóka-
vörður í Keflavík, Regína Eiríksdóttir, um-
sjónarmaður alþjóðlega bóknúmerakerfisins
(ISBN) á Landsbókasafni, ásamt greinarhöf-
undi.
Fyrirhugað er að veiting slíkra viðurkenn-
inga verði framvegis árviss viðburður hjá
félaginu og er markmiðið með þeim að vekja
athygli á mikilvægi þess að gera fræðibækur
vel úr garði hvort sem markhópurinn er
börn, unglingar eða fullorðið fólk — jafnt
almenningur sem sérfræðingar.
Forsaga þessa er að félagsmenn hafa oft
rætt sín á milli hve sárlega fræðirit á ís-
lensku hefur vantað á markaðinn, einkum
fyrir börn og unglinga, sem ekki geta nýtt
sér bækur á erlendum málum. Eins hefur
hitt verið rætt hversu oft nauðsynlegar hjálp-
arskrár vantar í þau fræðirit sem út hafa
verið gefin. Fræðslugildi bókanna er oft og
tíðum mikið og að mörgu leyti vandað til
útgáfu þeirra en það hefur á stundum rýrt
gildi þeirra verulega að aðgengi upplýsinga
er ekki eins og best verður á kosið.
I nýútkominni rannsókn á læsi íslenskra
barna kom m.a. í ljós að í lestri stóðu þau
að flestu leyti jafnfætis eða framar jafnöldr-
um sínum í öðrum löndum, en þegar kom
að árangri við að leita upplýsinga í töflu- og
myndhluta prófsins, sem lagt var fyrir, stóðu
íslenskir 14 ára nemendur sig illa miðað við
árangur í hinum hlutum þess, enda kom í
ljós í könnuninni að um 50% 14 ára nemenda
leita nær aldrei að upplýsingum í uppsláttar-
ritum eða orðabókum og 78% sjaldnar en
l-2svar á mánuði. Skýringuna á þessu má
e.t.v. að hluta til rekja til þess að ekki hefur
verið völ á miklu af vönduðu fræðsluefni á
íslensku fyrir þennan aldurshóp.
Með hjálparskrám er hér að framan átt
við skrár sem gjarnan eru hafðar aftast í
ritum þar sem efnisatriðum úr texta er raðað
í stafrófsröð, tímaröð eða aðra rökrétta röð
og vísað til blaðsíðutals í megintexta. Auð-
velda slíkar skrár markvissan aðgang að
þeim upplýsingum sem viðkomandi rit hefur
að geyma og eru ein meginforsenda þess að
nota megi fræðibækur eða jafnvel vandaðai-
kennslubækur þar sem fjallað er um tiltekið
efni á samfelldan hátt sem n.k. uppsláttarrit
eða handbækur.
A undanförnum árum hefur þörfin fyrir
vandaðar fræðibækur farið ört vaxandi hér
á landi sem má m.a. rekja til þess að mun
fleiri njóta framhaldsmenntunar nú en áður
var. Samkvæmt skýrslum Hagstofu íslands
luku t.d. árið 1980 samtals 1.143 stúdents-
prófi eða 25,1% af heildarfjölda tvítugra, en
árið 1993 var hliðstæð tala 2.016 eða 44,9%
af heildarfjöldanum. Aukna þörf fyrir vand-
aðar fagbækur má ennfremur rekja til þess
að með breyttum kennsluháttum eru gerðar
miklu meiri kröfur um að nemendur læri að
fara með ritaðar heimildir og vinna upplýs-
ingar upp úr þeim. Á þetta bæði við um fram-
haldsskóla og efri bekki grunnskóla.
Við marga grunnskóla landsins (um 210
skólar) eru bókasöfn og í flestum framhalds-
skólum (um 50 skólar) eru starfrækt ört
vaxandi söfn. Auk þessa eru fjölmörg stór
og smá almenningsbókasöfn (alls um 270)
vítt og breitt um landið. Til þessara safna
er fengið allt það efni sem henta þykir og
söfnin hafa fjármagn til að kaupa. Bókasöfn
landsins mynda því stóran hóp bókakaupenda
sem vert er fyrir rithöfunda og útgefendur
að gefa gaum að við samningu og frágang
fræðirita.
Hvað varðar íslenskar fræði- og uppslátt-
arbækur hefur hér á landi varla verið um
raunverulegt bókaval að ræða hjá stærri
bókasöfnunum líkt því og tíðkast í löndum
þar sem gefnar eru út fjölmargar bækur á
sama efnissviði, heldur kaupa almenn söfn,
sem til þess hafa bolmagn, flestar fræðibæk-
ur sem gefnar eru út á íslensku. Valið felst
þá frekar í því hve mörg eintök eru keypt
af hverri bók og ræðst eintakafjöldinn oft
verulega af því hversu aðgengilegar upplýs-
ingarnar í ritunum eru og hve mikið handbók-
argildi þau hafa.
Verður hér fjallað nánar um hvaða kröfur
eru almennt gerðar til fræðibóka þannig að
þær teljist jafnframt hafa gildi sem handbæk-
ur og uppsláttarrit.
Fyrst ber að nefna að mikilvægt er að bók
hafi lýsandi titil þannig að greinilega komi
fram í titli eða undirtitli um hvað hún fjallar.
Æskilegt er að segja deili á höfundum
fræðirita, s.s. að tiltaka menntun þeirra og
starfsreynslu á því efnissviði sem verkið tek-
ur til. Einnig að telja upp fyrri ritverk og
rannsóknir höfunda eftir því sem við á.
Reyndar er mikilvægt að einnig séu sögð
deili á höfundum skáldverka, sérstaklega ís-
lenskra höfunda, þar sem um 20 ár eru nú
síðan almennt skáldatal hefur komið út hér
á landi (skáldatal höfunda barna- og ungl-
ingabóka kom út 1992) og oft erfitt að afla
traustra heimilda um núlifandi rithöfunda,
einkum yngi-i kynslóðina.
Aftan á titilsíðu t.d. er æskilegt að útgáfu-
saga bókar komi fram ef ekki er um frumút-
gáfu að ræða, þ.e. hvenær bókin var fyrst
gefin út, hvaða útgáfu er um að ræða hverju
sinni svo og dagsetning höfundarréttar texta,
en mikilvægt er að lesendur geti áttað sig á
hvenær textinn var saminn og viti þannig
hvort um nýjustu upplýsingar er að ræða.
Einnig skal geta um ef titli bókar hefur ver-
ið breytt og þá hver hann var á fyrri útgáf-
um. Ef um þýddar bækur er að ræða ætti
einnig að vera sjálfsögð regla að geta upphaf-
legs titils og úr hvaða máli ritið er þýtt ef
það er annað en frummál. Þvi miður vill
stundum vera misbrestur á því á að þessar
upplýsingar komi fram á íslenskum bókum.
Þá þarf bókin að hafa skýrt og sundurliðað
efnisyfirlit sem gefui- gott yfirlit yfir inni-
hald og efnistök. Hentugast er að efninu sé
skipt upp í aðalkafla sem skiptast svo aftm-
niður í undirkafla.
í formála þarf að koma fram hvert mark-
miðið með útgáfu bókar er, umfang hennar,
afmörkun efnis t.d. hvaða tímabil hún spann-
ar og ennfremm- hvaða notendahópi bókin
er einkum ætluð. Einnig er æskilegt að fram
komi hvaða aðferðum var beitt við heimilda-
öflun og við samningu ritsins.
Framsetning efnis í meginmáli þarf að
vera nákvæm og markviss og upplýsingarnar
nýjar og áreiðanlegar. Umfjöllunin verður
að vera hlutlaus. Efnisþáttum skal gert jafnt
undir höfði, eftir því sem við á, bæði hvað
varðar lengd og ítarleika umfjöllunar. Niður-
röðun efnis þarf að vera skipuleg. Málfar og
stíll þarf að henta þeim markhópi sem ritið
er ætlað og öll gerð ritsins þai-f að standast
þau markmið sem sett eru fram í formála
þess.
I meginmáli þurfa að vera tilvitnanir til
heimilda efth- því sem við á, annaðhvort inni
í texta, neðst á hverri síðu, aftan við hvern
kafla fyrir sig eða aftan við textann. í þessu
efni ræður smekkur og hefð höfundar hvaða
kostur er tekinn.
Fullkomin bókfræðileg skrá þai-f síðan að
fylgja yfir þær heimildir sem notaðar eru,
jafnt munnlegar, prentaðar sem óprentaðar.
Þar ræður einnig smekkur hvort heimilda-
skrár eru fyrir aftan hvern kafla um sig (sem
hentar t.d. vel þegar margir höfundar skrifa
hver sinn kaflann í bók) eða þá að ein sam-
felld heildarskrá er aftast í ritinu. Bókft-æði-
legar skrái- um ítarefni þar sem finna má
frekari upplýsingar um efnið gefa ritum auk-
ið gildi.
Vandaðar hjálparskrár þurfa að vera fyrir
hendi þar sem vísað er til þeirra blaðsíðna
í meginmáli, einnar eða fleiri, þar sem fjallað
er um einstaka efnisþætti.
Um mismunandi aðferðir getur verið að
ræða við gerð og framsetningu slíkra hjálpar-
skráa. Ymist er atriðum eins og mannanöfn-
um, staðanöfnum, fræðiheitum, dýranöfnum
og öðrum efnisorðum haldið saman í sér-
skrám, sem hverri um sig er innbyrðis raðað
í stafrófsröð, eða þá að öllum þessum þáttum
er steypt saman í eina samfellda heildarati-ið-
isorðaskrá. Til hægðarauka mætti jafnvel
hafa atriðisorð skáletruð eða feitletruð í
texta. Auðkenna þarf sérstaklega í hjálpar-
skrám (með leturbreytingum) hvar er að
finna ítarlega umfjöllun eða myndir af við-
fangsefninu. Æskilegt er að stuttur inngang-
ur fylgi hjálparskrám þar sem getið er um
hvers konar atriði þar er að finna.
Ef um myndir er að ræða í ritum þurfa
að vera sérstakar myndaskrár. Myndir eiga
að falla vel að efni rits og auka fræðslugildi
þess. Ennfremur þurfa myndatextar að vera
skýrir og veita fi-ekari upplýsingar um efnið.
Útdrættir á íslensku og/eða erlendum
málum geta einnig aukið gildi rita.
Frágang fræði- og uppsláttarbóka,
kennslubóka svo og allra bóka, sem gera
má ráð fyrir að mildð verði handfjatlaðar,
þarf að vanda sérstaklega. Mikilvægt er að
notaður sé sterkur og vandaður pappír og
að bókband sé vandað, þ.e.a.s. að bókin sé
saumuð en ekki aðeins límd niður í kjölinn.
Ennfremur þarf að huga að stærð bóka,
þykkt þeirra og lögun þannig að þessir þætt-
ir séu sem hentugastir.
Notagildi fræðirits ræðst að miklu leyti
af því hversu vandað er til þess í upphafi
bæði hvað varðar efnistök, aðgengi upplýs-
inga og frágang allan. Ennfremur hvort um
er að ræða brautryðjandaverk, sem lengi
hefur verið beðið eftir, eða hvort um er að
ræða nýja útgáfu í stað rits sem orðið er úrelt.
Við val dómnefnda á þeim bókum sem
hlutu viðurkenningar Félags bókasafnsfræð-
inga voiu framangreind atriði lögð til grund-
vallar. Akveðið var að rit, sem gefin eru út
í fleiri en einu bindi, komi ekki til álita fyrr
en síðasta bindið er komið út. Hvað varðar
val á fræðibók fyrir börn lá það nokkuð Ijóst
fyrir því, að mati dómnefndar, ber sú bók,
sem viðurkenninguna hlaut, af útgáfubókum
ársins 1992. Við val á fræðibók fyrir full-
orðna gátu, að mati dómnefndar, níu bækur
komið til álita þegar útgáfubækur ársins
höfðu verið skoðaðai-. Við frekari umfjöllun
féllu þær út hver af annarri, t.d. voru þess
dæmi að hjálparskrárnar stóðust ekki kröfur
og voru þær greinilega ekki samdar af fólki
með þekkingu og reynslu á því sviði.
Niðurstaðan var að engin frumsamin ís-
lensk fræðibók ársins 1992 uppfyllti öll atrið-
in í viðmiðunan-eglum nefndarinnar, en
ákveðið var að velja þá bók sem uppfyllti
flest þeirra. Úrslitaáhrif við val hafði að efnis-
meðferð í bókinni er skipuleg og jafnframt
fræðileg, aðgengi upplýsinga er gott og bók-
in er búin yffrgripsmiklum heimildaskrám.
Dómnefnd taldi hins vegar að allmargar út-
gáfubækur ársins 1992, sem ekki komu til
álita, af því að í þær vantaði allar hjálpar-
skrár og ekkert var gert til að auka aðgengi
upplýsinga í þeim, væra eigi að síður að
mörgu leyti vandaðar og hefðu mikið fræðslu-
gildi.
I framhaldi af athugunum á útgáfubókum
ársins 1992 hafði undirrituð hug á að kanna
hve hátt hlutfall þeirra væri yfirleitt búið
hjálparskrám. Reyndist þar frekar óhægt
um vik þar sem íslensk bókaski-á Landsbóka-
safns íslands fyrir árið 1992 er ekki komin
út. Til að fá vísbendingu um slíkt hlutfall var
því sá kostur tekinn að athuga útgáfubækur
ársins 1991 þar sem íslensk bókaskrá er
komin út fyrir það ár og fara yfir allar færsl-
ur í skránni með tilliti til þess hvort hjálpar-
skrár væru fyrir hendi eða ekld en þær upp-
lýsingar koma fram í ski-ánni.
Helstu niðurstöður voru að um 26% af
útgáfubókum ársins voru búnar hjálpar-
skrám af einhverju tagi svo sem sjá má á
meðfylgjandi töfiu. Skáldverk eru hér undan-
skilin því almennt era ekki skrár í þeim.
Tíðni hjálparskráa var hæst í ritum á sviði
bókmenntafræði og sögu annars vegar og
raunvísinda hins vegar. Ahugavert væri að
skoða t.d. hvort tiltölulega hærra hlutfall af
þýddum fræðibókum hefði hjálparskrár en
af bókum frumsömdum á íslensku. Ætla
mætti að svo væri þvi víðast hvar erlendis
ríkii- raunveruleg samkeppni í útgáfu fræði-
bóka og hjálparskrár eru t.d. eitt af því fyi-sta
sem athugað er þegar velja þarf á milli
tveggja sambærOegra bóka fyrir bókasöfn.
Að lokum era íslenskir höfundar og útgef-
endur hvattir til að vanda til útgáfu frum-
samdra íslenskra fræðibóka og þeim bent
sérstaklega á að láta ekki vanta í bækur
vandaðar hjálparskrár, sem auðvelda aðgang
að þeim upplýsingum sem þær hafa að
geyma. Slíkar skrár stuðla að auknu nota-
gildi bóka, lengja þar með lífdaga þeirra og
gera þær eftirsóknarverðari fyrir bókasöfn
landsins og notendur þeirra almennt.
Höfundur er bókasafnsfræðingur og kennari við
Menntaskólann við Sund.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. MARZ 1994 7