Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1994, Blaðsíða 4

SKÓLINN ER
í KREPPU
Aliðnu ári hefur verið áberandi á síðum Morg-
unblaðsins harkaleg gagnrýni á íslenska skóla-
kerfið og ástandið í menntamálum. Helga Sig-
urjónsdóttir birti íangan greinarflokk sem blað-
ið fylgdi eftir með ítarlegu viðtali og síðan leið-
ara þar sem tekið var Undir gagnrýnina.
Gagnrýnendur hafa beint spjótum sínum
einkum að einum einstaklingi, Dr. Wolfgang
Edelstein, forstöðumanni Max-Planck-stofn-
unaiánnar i (ji nska og mqnntarannsókíium
„Skólinn hefur orðið að
leiksoppi afla sem hafa
gerbreytt íslensku
þjóðfélagi,“ segir Dr.
Wolfgang Edelstein um
vanda skólans í
nutímasamfélagi.
Eftir VILHJÁLM ÁRNA-
SON og MAGNÚS D.
BALDURSON
í Berlín. Menntamálaráðherra, Gylfi Þ.
Gíslason, réð Wolfgang til ráðgjafar að
menntamálaráðuneytinu. Hann sinnti því
starfi um árabil og vann brautryðjandastarf
við endurskoðun íslenska skólakerfisins og
kennaramenntunar í landinu. Því miður hef-
ur ádeila þessi — eins og oft gerist í opin-
berri umræðu hér á landi — verið ærið full-
yrðingasöm, persónulega rætin og ómálefna-
leg. Engin tilraun hefur verið gerð til að
leita álits þeirra sem undir gagnrýninni hafa
legið. í þessu viðtali tekur Wolfgang afstöðu
til ýmissa meginþátta í þessari deilu. í stað
orðaskaks kýs hann að greina þann vanda
sem steðjar að uppalendum í samfélagi okk-
ar og setja hann í viðara samhengi. Wolf-
gang mætir andstæðingum sínum með rök-
um, svo að hafa megi það sem sannara reyn-
ist.
Kreppa í Skólanum—
KREPPA í Samfélaginu
Er kivppu í íslenska skólakerfínu?
Auðvitað er skólinn er í kreppu — þjóð-
félagið er í kreppu. Skólinn hefur verið í
kreppu á Vesturlöndum síðan ætterni og
arfur hættu að ráða framgangi einstaklinga
i þjóðfélaginu og félagsgengi þeirra tók að
tengjast námsárangri. Þessi þróun gerði
nám og skóla að félagslegu og pólitísku bit-
beini. Það er ekkert nýtt hér á landi að
deilt sé um skólann: Við getum tekið Jónas
frá Hriflu, Guðmund Finnbogason og Sigurð
Thorlacius sem dæmi frá fyrri hluta aldar-
innai', landsprófsmáJið á 5. áratugnum,
námsefnisbreytingamar á 7. áratugnum og
„sögukennsluskammdegið" fyrir áratug.
Foreldrai', kennarar og nemendur líta auð-
vitað nær sér. Nemendur vilja að námið sé
marktækt og merkilegt, og þregðast við ef
þeim leiðist. Kennarar vilja vinna árangurs-
ríkt starf og bregðast ókvæða við ef það
mistekst og námsagi brestur. Foreldrar vilja
að skólinn létti af þeim hluta af uppeldisbyrð-
inni og geymi börnin vel. Ef nemendur hafa
viðhorf og sýna framkomu sem þeim líkai'
ekki er skóíunum kennt um. Það hefur löng-
um verið deilt um þekkingargrundvöll og
félagsmótunarhlutverk skólans. Annars veg-
ar krefst þjóðfélagið æ víðtækari þekkingar,
betri vinnuaðferða og jákvæðari námsvið-
horfa af nemendum, hins vegar hafa aðstæð-
ur heimiianna tíl að skapa forsendur sem
skólar geta byggt á orðið æ erfiðari.
Er þetta orðið eitthvað erfíðara en áður
fyrr?
Ef við berum „gullöld íslenska skólans",
sem Helga Sigurjónsdóttir kallar svo, fyrir
1960 saman við þjóðfélagsástandið nú, sjáum
við mikinn mun. Lítum á skilnaðartölur, eða
hyggjum að vinnutíma foreldranna! Börnin
eru því afskiptari sem vinnutími foreldra
eykst. Sjónvarpið byrjaði á 6. áratugnum,
sýndi í fáa tíma á dag og átti frí á fimmtudög-
um! Hve lengi horfa krakkarnir að jafnaði
á myndbönd og sjónvarp og með hvaða hug-
myndir í kollinum og með hvaða svefntíma
að baki koma þau í skólann? Ailt fram á 7.
áratuginn fóru mýmörg börn í sveit að sum-
arlagi. Þau lærðu að vinna og taka á sig
ábyrgð. Hvernig eyða borgarbörn sumar-
leyfi sínu nú? Hvernig er skemmtanalíf ungl-
inganna nú í sajnanburði við þá? Hvað um
vímuefni og fíknilýf? Hvaða fjárráð hafa
unglingar á markaði? Hvaða væntingai' hafa
þeir? Og hvemig ætli það leggist í ungling-
ana að sjá fiskimiðin tæmast? Hvernig líta
unglingar á framtíðina sem við búum í hend-
urnar á þeim?
BÖRN OG UNGLINGAR ERU
Kvíðin
Heí'ur það eitthvað verið rannsakað?
Það eru ýmsar upplýsingar til. Rannsókn-
arstofnun uppeldismála hefur gert víðtækar
unglingarannsóknir. Ég hef gert langtíma-
könnun á bömum og unglingum síðan 1976,
svo eitthvað sé talið. Það kemur ótvírætt
fram að mörg böm þjást verulega af kvíða
eða depurð. Við vitum að vísu ekki mikið
um orsakir. En við höfum fundið, að bæði
kvíði og depurð hafa veruleg neikvæð áhrif
á vitsmunaþroska og námsgengi. Hins vegar
taka skólarnir ekki á þessum vanda. Samt
er um langdrægan vanda að ræða, sem snert-
ir líf barnanna, bæði beint og óbeint: Börn
hafa aðrar væntíngar um framtíð sína en
áður. Þau vita að þau verða að ná árangri
í skóla, helst að ná stúdentsprófi, til þess
að fá viðunandi störf síðar. Jafnframt þessu
hefur stuðningur heimilanna minnkað. Fjöldi
nemenda í framhaidsskólum hefur margfald-
ast, 30^10% af hverjum árgangi leita rétt-
inda til háskólanáms. Sambærileg þróun á
sér stað alstaðar, bæði í Evrópu og víðar.
Menntun er orðin forsenda næstum allra
starfa — menntun felur í sér lykil að tæki-
fæmm og efnahagslegri velmegun. Nemandi
jafnvel í grunnskóla veit að ef hann stendur
sig ekki, verður hann að sætta sig við skert-
an hlut: Hann kemur til með hafa sjálfs-
mynd þess sem hefur tapað. Þetta leggst
þungt á nemendur sem eiga erfitt með nám.
Námið veitíst þeim erfiðara fyrir bragðið,
það kemur mest niður á þeim sem síst mega
við því.
A þetta ekki við um fíest nútímasamfélög
á Vesturlöndum?
Vissulega, en breytíngarnar hafa verið
hraðari og dýpri hérlendis. Hér vantar viðn-
ám borgaralegra hefða. íslenskir skólar hafa
sennilega verið opnari fyrir félagssálfræði-
legum og efnahagslegum breytingum en
stærri og íhaldssamari kerfi. Hér blasir
kreppa við, eins og gagnrýnendur skólakerf-
isins hafa réttilega bent á. Þeir hafa séð
vandann, þó að orsakaskýringar þeiira eigi
ekki við rök að styðjast. Einfaldai' skýringar
Dr. Wolfgang Ed-
elstein:
„Skólanum erkennt
um það sem hefur
misfarist og tveir
eða þrír einstakling-
ar eru dregnir til
ábyrgðar fyrir að
hafa eyðilagt skól-
ann.“
á mistökUm í flóknu samspili menningar-
giida, uppeldisþátta og þekkingarmiðlunar
eiga yfirleitt aldrei við rök að styðjast.
Er eitthvað í íslenski-i samfélagsgerð sem
gerir það að verkum að heimilin eru síður
fær um að sinna uppeldishlutverki sínu en
gerist annai’s staðar? Vandinn er að vísu
alþjóðlegur. En nútímamyndun á íslandi
byrjar seint og er því róttækari. Flutningur
fólks úr sveitum til bæja — hin hraða þétt-
býlismyndun — hefur skilið eftir minningar
einar um íslenska sveitamenningu sem við
viljum samt rekja menntaarf okkar tíl. En
það er blekking af því að grunnurinn er
horfinn. Gjörbreyting varð á félagshögum í
landinu. ísland varð nútímalegt markaðs-
þjóðfélag á fáum árum. Þetta var ein ástæð-
an til þess að reynt var að opna skólasamfé-
lagið á 6. áratugnum og aðlaga það breýttum
aðstæðum og félagslegum kröfum um jafn-
rétti til inngöngu í framhaldsskólana. Og
fyri' eða síðar varð að endurnýja námsefnið
sem hafði haldist óbreytt að mestu um ára-
tugaskeið. Þetta var megininntak breyting-
anna sem hófust seint á 7. áratugnum.
Skólinn Var í Kyrrstöðu
Með hvaða réttí tala þá þeir gagnrýnend-
ur sem hæst hefur látið í að undanförnu um
„gullöld íslenska skólans“?
. Þeir misskilja atburði sem áttu sér stað
fyrir 30 árum. Það er rangtúlkun lituð af
ki-epputrega. Skólinn var kominn í kyrr-
stöðu. Gagnstætt því aem er haldið fram
voru það kennarar fyrst og fremst sem voru
óánægðir. Leiðtogar í kennarastétt kölluðu
á sérfræðingana illræmdu sér til aðstoðar.
1966 boðaði Skólastjórafélag íslands til fund-
ar á Laugarvatni sem meira en 100 skóla-
stjórar sóttu. Ég var fenginn til að tala á
þeim fundi. Erindin voru birt í Menntamál-
um það ár og mitt endurprentað í bók minni,
Skóli — nám — samfélag [Reykjavík: Iðunn
1988]. Ég reyndi að gi'eina þar ástæður fyr-
ir því að verið var að endurnýja skólaskipan
og menntakerfi á Vesturlöndum um þær
mundir. Helga Sigurjónsdóttir telur nauð-
syniegt að ráðast á þessa 30 ára gömlu grein-
ingu nú! Hæg eru heimatökin að kanna hvað
hæft er í málflutningi mínum. Á áratugunum
eftir stríðið höfðu menn hugboð um að þyrfti
að endurnýja námsefnið og gera eitthvað
annað og meira í skólunum en að hlýða börn-
um yfír staðreyndir, sem hröð félagsþróun
og vísindaþróun höfðu gert úreltar. Svipuð
þróun áttí sér stað í nágrannalöndunum í
Evrópu og í Bandaríkjunum. Ráðamenn
voru sammála um að forsenda efnahags-
legra, tæknilegra og menningarlegra fram-
fara væru umbætur í menntakerfínu. Sá
stjórnmálamaður sem hvatti mest til slíkra
endurbóta hérlendis var Gylfi Þ. Gíslason,
sem var hagfræðingur að mennt og menning-
arfrömuður að hugsjón og reyndi að tvinna
saman þessi sjónarmið. Sem stjórnmálamað-
ur taldi hann að þessi mál væru orðin brýn
ef að við ættum ekki að dragast aftur úr
öðrum vestrænum þjóðum. Frjálshyggju-
og velferðarsjónarmið þessara tíma áttu þá
hljómgrunn hvarvetna, ekki síst hér i Morg-
unblaðinu. Það var ekki spurt hvort end-
urnýjun væri rétt eða röng — hún var ein-
faldlega talin óhjákvæmileg. Það varð ekki
komist hjá því að opna framhaldsskólana og
endurnýja námsefnið. Þeir sem nú efast um
þetta ættu að líta á kennslubækurnar frá
1960 og íhuga hvort þeir vildu láta kenna
börnum sínum þær — og gildir þá einu
hvort um sé að ræða gömlu náttúrufræðina,
sögu, landafræði eða stærðfræði. Meðal
frumkvöðla endurnýjunar á námsefni vora
framhalds- og háskólakennararnir í náttúru-
vísindagreinunum. Þeir töldu að það vantaði
skynsamlegan undirbúning undir framhalds-
nám í þessum greinum. Þrýstingurinn á
endurskoðun og breytingar kom einkum frá
kennarastéttinni, enda kennararnir sjálfir
einu sérfræðingarnir á þeim tíma sem völ
var á. Bæði Andri ísaksson, Jóhann heitinn
Hannesson og ég vorum kennaramenntaðir
og kennslureyndir menn. Sérfræðingarnir
sem alltaf er verið að deila á hafa smám
saman menntast í kjölfar þessara breytinga.
Hér var ekki um að ræða uppspuna eða
hugarburð kennslufræðinga eða sálfræð-
inga. Sérfræðingum er í umræðunni ætlað
vald sem þeir höfðu ekki.
SÉRFRÆÐINGAR OG GÓÐIR
Kennarar
Hver er þá hlutur sérfræðinga óg sér-
fræðiþekkingar í nútímaskólastarfí?
Þjóðfélög b'úa ekki lengur við þann upplif-
unargrunn sem þau höfðu áður og auðvitað
leiðir það alstaðar til sama firringarvandans
í störfunum. Gildir þá einu hvort um er að
ræða samband sjómanna og fiskifræðinga,
ósérmenntaðra heimilislækna og sérfræð-
4'