Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1994, Blaðsíða 10

legar, efnahagslegar og pólitískar aðstæður
sem hvorki málfræðingar né aðrir geta
sagt fyrir um.
Samband Framburðar
Og Stafsetningar
— ÓSKÝRMÆLI
Við höfum gjarna hælt okkur af því að
búa við stafsetningu, sem sé býsna nærri
hljóðum málsins, sagt er að hún sé fón-
emísk, þannig að hverju hljóðani eða fónemi
samsvari jafnan einn stafur í stafsetning-
unni, með frægum undantekningum eins
og ufsilonum og n-um sem drjúgum tíma
er eytt í í stafsetningarkennslunni. Og þetta
er rétt svo langt sem það nær. En stað-
reyndin er sú að það er langt frá því að
menn hafi alltaf fyrir því að bera fram þau
hljóð öll saman sem stafsetningin táknar.
Vegurinn frá stafsetningunni, sem geymfr
bókmálið, til framburðarins er oft ótrúlega
langur.
A undanförnum áium hafa málfræðingar
nokkuð gefið gaum að því sem kallað hefur
verið óskýrmæli í íslenskum framburði. Við
Höskuldur Þráinsson og fleiri höfum athug-
að þetta í heildarkönnun okkar á íslenskum
nútímaframburði, sem gengið hefur undfr
skammstöfuninni RÍN. Þeim breytum, sem
við rannsökum, hef ég stuttlega lýst í er-
indi sem ég hélt á ráðstefnu í Noregi árið
1980 auk þess sem þeim er lýst í greinum
okkar Höskuldar sem birst hafa í Islensku
máli og víðar. Rétt er að taka það fram að
þessar athuganir á óskýrmæli eru ekki
tæmandi og einungis lítill hluti af heildar-
rannsókninni, en við þóttumst þó geta bent
á viss einkenni þessa óskýrmælis. Nú ný-
verið hefui- Pétur Helgason svo fjallað um
þessa hluti í meistararitgerð sinni frá há-
skólanum í Reading og talið upp yfir tutt-
ugu ferli sem orka á daglegt talað mál og
breyta orðunum fi-á því sem þau hljóma
þegar þau eru nefnd — við getum kannski
kallað það nefnimyndir orðanna, þær mynd-
ir sem við notum þegar við nefnum orðið
eitt og sér með eins skýrum framburði og
eðlilegur getur talist — til þess framburðar
sem þau fá endanlega í munni okkar. Ingi-
björg Frímannsdóttir hefur líka nýlega
skrifað BA-ritgerð um sama efni.
Þeim ferlum sem kennd eru við óskýr-
mæli er hægt að lýsa sem veiklunum, sam-
lögunum og brottföllum, auk þess sem
myndun sérhljóða fer oft á skjön, eins og
t.a.m. þegar talað er um „lagð yffr Grann-
lándi“ í stað „lægðar yfir Grænlandi“. Sem
dæmi um þau áhrif sem þessi brottföll og
samlaganir geta haft má taka setningu sem
Pétur Helgason hefur athugað, þ.e. setning-
una er hann bara brjálaður? sem verður
em ba brjálar. Þarna eru sjö atkvæði stytt
niður í fjögur, fjögur orð verða tvö. Þetta
mætti kannski segja að væri viðeigandi á
tímum niðurskurðar og er viðbúið að ríkis-
stofnun hefði aldeilis fengið rós í hnappa-
gatið ef hún hefði náð svo mikilli hagræð-
ingu að segja sama hlutinn með 50% færri
orðum og 43% færri atkvæðum.
Alkunn Ferli
Ekkert af því sem gerist í þessum dæm-
um kemur málfræðingi á óvart, frekar en
fiskþurrðin fiskifræðingnum, eða eldgosið
jarðfræðingnum. Hér eru á ferðinni ferli
sem teljast mega eðlileg og eru mjög al-
geng í tungumálum og að svo miklu leyti
sem málfræðingum tekst yfirleitt að greina
málþróun eru þessi ferli ekki vandskýrð.
Og þeir alla frjálslyndustu myndu kannski
segja, að þetta væri bara eðlileg þróun
málsins. íslensk tunga hefur verið að þró-
ast frá fornu fari og hví skyldi hún ekki
halda áfram að gera það — tímarnir breyt-
ast og mennirnir með. En eins og ég reyndi
að sýna fram á í fyrri hluta þessa spjalls
er þróun tungumála ekki einföld og lygn
framvinda tímans og hægfara breytinga.
Þai- verða byltingar, rétt eins og í hinni
almennu sögu.
Það er alkunn staðreynd, að byltingar
geta ekki orðið nema fyi-ir þær sé jarðveg-
ur; hvort sem byltingarnar teljast góðar
eða vondai' — en um það geta verið skipt-
ar skoðanir milli hinna róttæku og hinna
íhaldssömu — og þá geta þær ekki átt sér
stað nema við vissar aðstæður. Það sem
ég er að ýja að er að ég þykist sjá viss
merki þess að í íslensku málumhverfi séu
aðstæður til byltingar. Meðal þess sem ég
tel að skapi þessar aðstæður er það hversu
langt bil er oft milli stafsetningarinnar og
framburðarins. Þessi fjarlægð er miklu
lengri en menn gera sér grein fyrir dags
daglega og það er að mínu mati löngu kom-
inn tími til þess að horfast í augu við þetta
og taka til meðferðar í skólakerfi og fjöl-
miðlum.
Islenska er raunar ekki eina tungumálið
í heiminum, þar sem talsverður munur er
á nefniformum og raunverulegum fram-
burðarformum í samfelldu tali, og í flestum
tungumálum þekkjast ferli sem líkjast þeim
sem hér hefur verið minnst á. En ég held
að ég megi fullyrða, að bilið milli stafsetn-
ingar og framburðar sé óvenju langt í ís-
lensku miðað við mörg önnur tungumál.
Þetta verða útlendingar varir við, þegar
þeir ætla sér að læra íslensku. Eg hef heyrt
þá halda því fram að Islendingar tali allt
öðru vísi en þeir haldi.
Þessi mikli munur sem getui' verið á
nefnimyndum orðanna, eins og þær eiga
að vera þegar hver stafur er borinn fram,
og því sem út úr munnum okkar kemur
gerir þeim sem eru að læra málið erfitt
fyrir, ekki bara útlendingum, heldur líka
börnunum okkar. Það er átak fyrir barn
að átta sig á því að það sem borið er fram
sem tíns er í raun og veru tvö orð: tíl
dæmis og að va sambó er vasahandbók og
að maggtrals er maður getur alveg eins,
eða fostroðra er forsætísráðherra. Það sem
borið er fram sem eitt atkvæði eiga þau
að skrifa sem þrjú og það sem borið er
fram sem tvö á að skrifa sem sex og þar
fram eftir götunum. (Frekari dæmi um
þetta er að finna í sérstakri töflu.)
An þess að ég hafi gert á því nokkra
kerfisbundna athugun hef ég orðið var við
að það getur reynst bömum erfitt að koma
óskýrum framburði heim og saman við rétt-
ar orðmyndii'. Dæmi um það hvemig börn
geta lent í því að túlka það sem þau heyra
ranglega eða á annan hátt en til er ætlast
er það þegar stúlkur spyrja hver aðra hvaða
stóttir þær séu, og það sem maður burstar
tennurnar með er tammsti og verður alger-
lega ógagnsætt og ekki sett í samband við
tennur og bwsta. Það væri fróðlegt að at-
huga hversu mikið af erfiðleikum við lestr-
ar- og stafsetningarkennslu stafar af þess-
ari fjarlægð milli fi'amburðar og ritháttar.
Er Þráðurinn Að Slitna?
Rannsókn okkar Höskuldar bendir til
þess að það sem við kölluðum óskýrmæli
sé heldur algengara meðal yngi’a fólks en
eldra, þótt ekki sé þar mikill munur á kyn-
slóðum, og ef óskýrmælisbreyta okkai' er
mælikvarði á fjarlægð framburðar frá rit-
hætti þá virðist svo sem þessi fjarlægð fari
vaxandi. Sú fyrirhöfn sem það verður nýjum
kynslóðum að tengja það sem þær heyra
við það sem þær eiga að skrifa og lesa
verður því meiri með hverri kynslóð og
spurningin er hversu langt má teygja á
þeim þræði sem liggur frá framburðinum
til ritháttarins og frá rithættinum til gerv-
allra íslenskra bókmennta og menningar-
arfs, og hversu lengi getum við haldið nýj-
um kynslóðum við efnið?
Nokkur dæmi:
Drestr — þetta er hestw
Heimstramót í hamlta — heimsmeistara-
mót í handbolta
Þjólgús — Þjóðleikhús
Senst — sem sagt
Ménstágit — mér fínnst þetta ágætt
Höfundur er málfræðingur. Greinin er að stofni til
erindl sem flutt var á ráðstefnu Islenskrar málnefnd-
ar um framburð 20. febrúar 1993. Það er blrt hér
með smávægilegum orðalagsbreytingum.
MAGNÚS KRISTJÁNSSON
Heimþrá
ísland þínir köldu klakatindar
kalla mig í anda heim til þín
og allir þínir undurtæru vindar
endursenda mynd af þér til mín.
ísland þínir mjúku mosasteinar
minna mig á ást við fyrstu sýn,
þó fáar séu þínar grænu greinar
ég glaður gengi alla leið til þín.
ísland þínar fögru ár og fossar
fljót og iækir eru ljóðin þín
í æðum mínum ástin til þín blossar,
allra fegurst ertu eyjan mín.
Höfundur hefur verið sendibílstjóri í Reykjavik
um árabíl.
JÓNAS ÁRNASON
Fimm limrur
’68
Útísandinn vorróttækni rennur.
Loginn rauði við slitranda
brennur.
Og í makindadá
falla markmiðin há.
Oghann Megas erkominn með
tennur.
Betur má
/ rúmi hjá Rudolf de Tiekla
lá kviknakin Katrín hin mikla.
Og kvið hennar á
hann klappaði og þá
fór Katrín hin mikla að hnykla.
Hugsuðir
Þeirstóðu ístöðugu þrasi
sem oft varð úr áflogahasi.
Margt eitt kynngiskáld þá
eins ogkornpoki lá
eftir kjaftshögg frá Pyþagórasi.
Af Bólu-Hjálmari
Hann vaðmáls vai’ klæddur í
kurtu
erhann héðan til Himna fór
burtu.
Og er inn gekk hann þar
hann afklæddur var
og samstundis settur ísturtu.
„Happy ending“
A allan hátt andstyggð vai’ Nóra,
oghún ofsótti mann sinn hann
Dóra.
Svo að endingu hún dó
oggekk aftur og bjó
síðan alsæl með Irafells-Móra.
Limrurnar eru úr nýrri bók sem kemur út í næstu viku. ( henni eru 140 limrur eftir Jónas.
Útgefandi er Hörpuútgáfan.
ÍVAR BJÖRNSSON
Seiður Fjall-
konunnar
Hún seiðir þá til sín úr sveitum og
byggðum,
þeir sendast á vélknúnum jó
og sinna ei almennum siðgæðisþó
dyggðum,
sjáist ei neitt fyi’ir snjó.
Þeir æða til fjalla á farkostum bágum
í frosti og stormandi hríð
og sitja svo fasth’ í lautum og lágum
um langnætti’ á hávetrartíð.
Þótt fjallkonan okkar sé fögur að líta
og faðminn sinn breiði’ okkur mót,
er köld hennar blíða í búningnum
hvíta
og banvæn þau ástvinar hót.
Ljóðið er endurbirt vegna þess að tvö orð
urðu ólæsileg og eru höfundur og lesendur
beðnir velvirðingar á því. Höfundur er fyrrver-
andi kennarl í Reykjavlk.
ÞÓRA BJÖRK
BENEDIKTSDÓTTIR
• Kysstu
mig sól
Ég stari
út um gluggann
sé aðeins visnað tréð
berjast tryllt í frostvindinum.
Blómin
sem brostu í gær eru fölnuð
en ilmur þeirra stendur eftir
í vitund minni.
Kysstu mig sól
svo mér hitni,
þyí hjartað er kalið.
Höfundur er húsmóðir og nuddkona og
gaf út Ijóðabók á sl. ári.
KJARTAN TRAUSTI
SIGURÐSSON
Ellimörk
eða
hvað ...
Gott er í glasi
að gleyma sér.
En ég
er orðinn svo gleyminn
að ég gleymi oft
glasinu.
Nauðsyn-
legt millibil
Þegar austrið
mætti vestrinu
versnaði í því.
Því þá
var ekkert
á milli þeirra - lengur.
Móðuróður
Margri móður
svellur móður
og mörg er móðir
móð,
en hversu mjög sem á móður
mæðii’,
má móðir
aldrei fara úr móð
Höfundur býr í Kópavogi og er fararstjóri.