Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1994, Blaðsíða 5

eða þá eggjaburu (Vestmannaeyjar). Oftast
var þessi flík gerð úr striga. I Papey t.d.
brúkuðu menn sigtöddu, víðan poka, eða
þá fötur (Skrúður) eða skrínur (Vestmanna-
eyjar, Krísuvíkurbjarg). I Látrabjargi tíðk-
aðist jafnframt eggjaklútur.
Eftir að sigmaður hafði klæðst eggja-
skyrtunni, fór hann í sigamannsbelti
(Drangey), festarauga (Hornstrandir) eða
sigasæti (Grímsey; Mýi-dalur), en þetta var
útbúnaður til að festa í sigenda vaðsins.
Hann gat verið úr ýmsum efnum, eins og
t.d. hampi eða leðri.
Næst bjargstokknum sat hjólmaður
(bjargstokksmaður, sigstjóri, festarhari) og
stjómaði drætti og gjöf niður, og tók eftir
merkjum. Það var kallað að sitja undir.
Fyrir aftan hann var aðsetufólkið (brúna-
fólkið, aðsetumennirnir, festarfólkið). Allir
höfðu griplur eða vettlinga áhöndum. Yfir-
leitt voru sjö uppi á brún; í Vestmannaeyjum
þó einungis fjórir.
Eggtíð bjargfugla stendur hæst í maí og
til miðs júní. I norðlensku björgunum hófst
eggsig fyrr en í þeim vestari og syðri. Tvisv-
ar var farið til eggja yfirleitt, því svartfugl-
inn verpir aftur, ef steypt er undan honum.
Oft leið um vika á miUi ferða.
Sigamaður hafði oft niður með sér kröku,
oft sterklegan fiskgogg, til að losa um hættu-
legt gijót. Og jafnvel eggjaprik (Grímsey
(eggjaauki), Papey, Krísuvíkurbjarg), til að
auðvelda sér tínsluna.
Erfiðasta verk brúnafólksins var að draga
upp sigamann og egg.
Eggin voru rannsökuð og flokkuð jafn-
skjótt og þau komu úr hvippunni eða sig-
skyrtunni. Leskingar (sprungin egg) voru
settir til hliðar.
Pegai’ lokið var eggjatöku á einum stað
var allur útbúnaðurinn færður að næsta
haldi, og þannig verið að á meðan dagur
entist. Oft gátu sigaferðir orðið fast að 20.
Pá var einnig farið með handvað, ef svo bar
undir.
Brúnafólk, sem ekki var á stokk, kom
eggjunum fyrir. Oftast voru skrínur notað-
ar, og þá sina lögð á milli eggjalaga. Þær
voru misstórar, tóku 100-300 egg, og þær
minni ætlaðar unglingum.
Eggjafengur var misjafn í hinum ýmsu
björgum. I Drangey þótti mjög gott að fá
12.000 egg á vori, Vestmannaeyingar gátu
náð 20-30.000 eggjum, ef vel gaf, í Látra-
bjargi er vitað að þau voru 44.000 eitt árið,
en talið er að heildareggjafengur í systur-
björgunum tveimur vestast hafi numið fast
að 60.000 eggjum, og verið jafnvel enn
meiri að sumra áliti. Að lokum vai- eggjunum
skipt á milli þein'a, er að verkinu stóðu.
Þau egg, sem náðust í bjargi eða annars
staðar, voru tekin og flokkuð. Misjafnlega
gekk að þekkja ný egg frá hinum eldri.
Tvær aðferðir þekktust til greiningar. Önn-
ur var að setja eggin í hreint vatn eða sjó.
Ef þau sukku, voru þau ný, en ef ekki, lyft-
ist sverari endinn frá botni, mismikið eftir
því hve eggið var setið, eygt eða ungað. Við
þessa aðferð vildu eggin skemmast fyrr, því
Ólafur bóndi Jakobsson í Fagradal ífyla-
og sigmannabúningi.
Ljósm.: Vigfús Sigurgeirsson.
vatnið komst oft í gegnum skurnina og gerði
þau fúl. Hin aðferðin - sem var talin örugg-
ari og betri - var að skyggna eggin, láta þau
í hendur sér með ákveðinni tækni og horfa
til sólar.
Heiti eggja eftir ástandi þeirra voru
margvísleg, eins og t.d.: kalegg, gráungað,
helungað, kolungað, smognað úr kopp,
ruglað, gutlukútur, drútur, og hreiðurbög-
gull.
Mikið af eggjum var reynt að geyma sum-
arlangt. Mátti loft ekki komast þar að. Var
notast við ýmislegt, eins og t.d. sand, mó-
eða viðarösku, salt (í lausu formi eða blautu),
en þó sérstaklega þangösku. Mjórri endinn
var alltaf látinn snúa niður. Einnig voru þau
látin kæsast i fjóshaug.
Um og upp úr síðustu aldamótum geymdu
sumir eggin í rúgmjöli, eða vöfðu um þau
blaðapappír. Harðsoðin egg voru geymd í
sýru.
Þá voru eggin líka brúkuð ný á ýmsa
vegu. Eggjakaka tíðkaðist og eggjaábrystir
(eggjaystingur) líka, svo eitthvað sé nefnt.
Fúlegg voru einnig nýtt og fannst sumum
þau best allra. Úldin egg sömuleiðis.
HVAÐA SJÓFUGLAR VORU
Helst NÝTTIR?
Bjargfuglsegg eru mestan partinn egg
svartfugls, þ.e.a.s. langvíu, stuttnefju, og
álku. Varp þessara fugla hefst venjulega
um það bil fimm vikur af sumri, og að hálf-
um mánuði liðnum er alorpið.
Langvían er þein-a stærst, og verpir á
Vaðurinn hafður á hælnum. Myndin er
úr Drangey.
Ljósm.: Þorsteinn Jósefsson.
berum syllum og bríkum. Varp hennar get-
ur verið mjög þétt, eða allt að 70 fuglar á
fermetra.
Stuttnefjan verpir á líkum stöðum, en þó
er oft dálítill jarðvegur eða leir og sandur
í eggstæðinu. Þær eru yfirleitt fáar saman.
Mesti þéttleiki stuttnefju í varpi hefur þó
maelst 37 fuglar á m2.
Alkan gerir sér aftur á móti hreiður í
urðum, glufum og skútum, og getur verið
erfitt að komast að eggjunum fyrir þær
sakir.
Þessir fuglar hétu einu nafni gamalfugl
við Látrabjarg, og þar var stuttnefjan ætíð
kölluð nefskeri, í Papey stuttvíi, í Skrúð
drunnnefja, og á Langanesi klumba. Annars
eru þessi heiti mjög á reiki.
Þá koma margar fleiri tegundir. Lundinn
hefur verið nýttur allra sjófugla mest á lið-
inni tíð. Fyrst er hans getið í rituðu máli í
heimild frá því snemma á 13. öld. Og teist-
an var nýtt, eins og annar fugl. Yfirleitt þó
bara unginn, teistukofan, grádóninn. Aður
fyrr var kjötið saltað, reykt, eða vindþmTk-
að. Mest var kofan tekin í Breiðafirði, eink-
arlega í eyjum. Hún var magrari en lunda-
kofa, og þótti betri. Þá voru eggin talin
góð. Víðast taldist ólánsmeriá að drepa full-
orðna teistu; þó ekki fyrir norðan land (t.d.
í Eyjafirði).
Fýllinn er tiltölulega nýr landnemi hér.
Það er ekki fyiT en um 1640, að hans getur
fyrst við Islandsstrendur, og þá í Grímsey.
Ekki er hans getið í Vestmannaeyjum fyiT
en um miðja 18. öldina, og í Mýrdal og í
Hjörleifshöfða kringum 1820. í dag er hann
með algengustu varpfuglum landsins. Hann
verpir aðeins einu eggi, einkum á grónum
syllum í klettum eða björgum, og tekur
útungun mjög langan tíma, eða 50-60 daga.
Til samanburðar má geta þess, að aðrar
sjófuglategundir liggja eimmgis á í 30-45
daga.
FyiTum voru mikil hlunnindi af fýlnum,
einkum þó og sér í lagi unganum. Hann var
kallaður sumarfýll. Mest var saltað í tunn-
ur, en einnig þó reykt. Notuðu menn fýla-
kepp eða -klöppu til að rota ungana í hreiðr-
Setið undir vað í Drangey.
Ljósm.: Þorsteinn Jósefsson.
Geirfuglsegg. Til vinstri er til viðmiðun-
ar venjulegt hænuegg.
inu, eða annars staðar (og þá sem flugfýll).
Einnig mun hafa tíðkast sú aðferð að bíta
fýlsungana í hnakkann, og brjóta þannig
höfuðkúpuna, og eins það, að sveifla honum
úr hálslið. Eggin voru sjaldan tekin, en þá
borðuð soðin eða höfð í bakstur.
Þá var fýlaspýjan einnig nýtt, höfð til Ijós-
metis á vetrum, og fýlamörinn líka, en hann
gat numið 40-60 g í vænum fugli.
Vegna fýlaveikifaraldurs, sem barst til
Vestmannaeyja árið 1936, voru fýlaveiðar
bannaðar með lögum frá og með árinu 1940.
Þær náðu sér aldrei á strik eftir það, en
gegn varúðarráðstöfunum mátti þó síðar
nytja fýlinn.
Fýlatekja var löngum mest í Vestmanna-
eyjum, Mýrdal, og Grímsey.
Vetrarfýll (fullorðinn) þótti betri en sum-
ariyll; var ekki eins feitur. Hann var tekinn
í háf, eða skotinn, og borðaður nýr. FýU,
sem ekki þótti boðlegur til matar, var hafð-
ur til eldsneytis. Innvoisið, og annað sem
til féll, var látið í safnhauga til áburðar.
Geirfuglinn var af svartfuglaættinni.
Hann var ófleygur og því auðveld bráð, ef
hann var á landi. Geirfiigls er hvergi getið
í fornum heimildum nema í fuglatali Snorra-
Eddu. Síðustu tveir geirfuglamir voru
drepnir 3. júní 1944 í Eldey. Þetta var stór
fugl og matarmikill, 3-4 kg að þyngd, feit-
ur, kjötið meyrt og án þráa og hann því
eftirsóttur til matar. Egg hans sömuleiðis.
Torvelt er þó að átta sig á, hversu mikill
plógur var að geirfuglinum. Að sækja hann
gat nefnilega verið mikil hættuför, sökum
brims.
Eftir að geirfuglinum hafði verið útrýmt,
var súlan matmesti sjófuglinn. Elsta lýsing
á súlnaveiði er frá því um miðja 18. öld, og
kemur þar fram önnur veiðiaðferð en nú
tíðkast. Var þá farinn sjóvegur og fuglum,
sem blunduðu á haffletinum eftir mikla og
góða veiði, og þeir rotaðir. Sama var gert
við fugla, sem birtust úr kafi.
Þegar menn fóru á hreiðurslóðir súlunn-
ar, voru ungamir rotaðir þar með súlukepp-
um. Kom fyrir að varð að síga, til að ná
þeim. Súluunginn fullbúinn er mikil smíð,
vegur um fjögur kg; reyttur og innan í far-
inn um helmingi léttari.
Súlan var matreidd á ýmsan hátt, m.a.
reykt eða soðin ný, og jafnvel í seinni tíð
steikt. Annars var fuglinn allur nýttur að
mestu leyti einhvern veginn. Albúinn súlu-
ungi var lagður að jöfnu við mjög rýrt frá-
færulamb, eða talinn jafngilda fjómm múkk-
um.
Auk þessara fugla allra, sem hér á undan
hafa verið taldir upp, nýttu menn aðrar
tegundir jafnframt, eftir því sem hægt var,
eins og t.d skarf, ýmsar mávategundir, kríu,
og æðarfugl. að eitthvað sé nefnt.
Af skarfinum em við Islandsstrendur
bæði dílaskai-fur og toppskarfur, og hefur
svo verið til forna líka, vafalaust. Þessir
fuglar tveir verpa einkum í Breiðafirði, í
skerjum, hólmum, og eyjum, um sumarmál.
Eggin, 2-4 í hreiðri, vom tekin að einhverju
leyti og höfð í bakstur. Þóttu ekki góð til
matar.
A ungatíma fóm menn á skarfafar, þ.e.a.s.
rotuðu unga með kylfum. Kjötið var með-
höndlað á ýmsan hátt. Toppskarfur þótti
mýkri og betri.
Svartbakurinn er algengur vaipfugl, stór
og mikill. Egg hans, 2-3, vom tekin og þóttu
góð, jafnvel betri en annarra fugla. Þá var
ungi hans líka nýttur til matar.
Mávm- var fyrmm nytjafugl, og við hann
kenndir margir staðir. Hvítmáfur er þeirra
stærstui', ef frá er talinn svartbakurinn
áður nefndur. Hann verpii' eingöngu við
Breiðafjörð og á Vestfjörðum. Fyrrum vom
ungai' hans töluvert veiddir. Kjötið var
ýmist reykt eða saltað, ef það var ekki borð-
að nýtt.
Ritan er mjög algeng í fuglabjörgum og
I

-ESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14.MA(1994 5