Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1994, Blaðsíða 6
Gamlir mjólkurbrúsar og olíudallar notuð sem eggjaílát í Vestmannaeyjum.
Ljósm.: Olafur Gunnarsson.
Skarfafar.
Ljósm.: Guðm. P. Ólafsson.
utan þeirra, og hefur víða látið eftir sig
örnefni. Hún verpir 2-3 eggjum í maí eða
snemma í júní, sem voru mikið hirt, nema
í Grímsey. Þar var meira lagt upp úr að
ná ryllupysjunni, unganum. Hann var tekinn
lifandi úr hreiðrinu og settur í poka, svokall-
aða töddu. Þegar upp á brún kom, var hann
snúinn úr hálsliðnum. Rituungakjöt þótti
afar ljúffengt.
Kría, sem áður fyrr var kölluð þerna,
verpir 2-3 eggjum, sem menn hafa tínt
óspart áliðnum öldum. Fuglinn sjálfur var
þó ekki nýttur.
Og að lokum kemur æðarfuglinn, sem
ekki þarf að fjölyrða um hér, enda gildi
hans augljóst, bæði fyrr og nú.
FUGLASTÖNG
Hvergi er í fornum heimildum greint frá
aðferðum til að veiða sjófugla, en líklegt er
talið, að frá öndverðu hafi verið notuð svo-
kölluð fuglastöng - mislangt prik með snöru
í annan endann. Byggðist kúnstin á því, að
reyna að koma snörunni um háls fuglanna.
Prikið gekk undir mörgum nöfnum og var
oft úr kvistlausum, svellhörðum rekaviði,
eða seigu, léttu efni. A seinustu árum var
farið að nota bambus. Snaran var fyrrum
ýmist úr víðitágum, taglhárum, skíðum, fjöð-
rum (amar, mávs, eða álftar) eða öðru slíku.
Þegar nær dró okkar tímum, var farið að
brúka nælon.
Orðið fygling var einkum haft í sömu
veru og fuglaveiði í bjargi. Þegar unginn
fór að skríða úr eggi, um lok júnímánaðar,
hófst fuglsig. Stóð það oft í tvær eða þrjár
vikur. I eggjatöku voru alltaf skilin eftir
nokkur ósigin svæði, einkum þar, sem átti
að fygla síðar.
Undirbúningur á brún var eins og við
eggsig, en oftast þurfti nú lengri vað. Yfir-
leitt var ekki sigið nema á tveggja ára fresti
á hvert svæði, til að reyna að hvíla þau
aðeins á milli. Jafnskjótt og fuglinn var
kominn á brún var honum skipt með sama
hætti og í eggsigum. Svo var hann kippaður
til heimflutnings; eða látinn í fuglabyrgi, ef
svo bar undir. Siðir í tengslum við þetta
allt voru misjafnir eftir fuglabjörgum.
Þegar heim var komið, tóku menn oft
fuglana og nefjuðu þá - stungu nefinu á
þeim inn í torfveggi útihúsa. Þannig var
síður hætta á að þeir skemmdust. Svo var
plokkun hraðað, því fuglinn geymdist illa
ókrufinn. Kvenfólkið sá yfirleitt um þá hlið
málsins. Að lokinni plokkun tóku karlmenn-
imir við og sviðu fuglinn. Eftir það var
gert að: fætur og vængir teknir af, og búkur-
inn krufinn. Svo var kjötið saltað í tunnur.
Annað var étið nýtt eða geymt í sýru.
Bjargmari
Bjargmari var líka tekinn, en það er sá
fugl nefndur, sem hrapar í bjargi á vorin,
þegar hann verður fyrir grjótkasti, lausum
steinum, er nefnast ofanfall. Önnur nöfn á
slíkum fugli eru: bjargfall, ofanrigningar,
og vanfærur, og mun vera stigsmunur á
þeim.
I ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjama
Pálssonar, frá miðri 18. öld, er þessu lýst
með eftirfarandi hætti:
„Þegar sjór er kyrr undir bjarginu, róa
menn inn undir það og klifra upp í það eft-
ir fugli og eggjum. Einnig hirða þeir það,
sem nýtilegt er af dauðum fugli undir þvi,
og er það hverjum manni heimilt. Oft er
mjög mikið af dauðum fugli undir bjarg-
inu...Liggja heilir haugar þar og rotna, ef
brim er þar dögum saman svo mikið, að
ekki er unnt að lenda þar. Þegar heitt er í
veðri, leggur ægilega fýlu af þessum rotn-
andi fuglum. Menn hii’ða einungis þá fugla,
sem nýdauðir em, en nota fiðrið af hinum.“
Sá hluti bjargs, sem hægt var að fara
undir til að ná í slíkan fugl, var kallaður
göngubjarg.
Slys í Bjargferðum
Fátt hefur í annálum eða öðmm fornum
ritum varðveist um slysfarir í björgum. Og
prestsþjónustubækurnar elstu, sem mestan
partinn em frá siðustu öld, em stuttorðar:
“Dó af steinakasti," eða “Hrapaði úr bjargi."
En þó er vitað, að menn hafa farist tíðum
i þessum bjargferðum. Aðstæður buðu upp
á það.
Dánarorsakirnar vom margvíslegar:
steinakast; hillur eða bjargbrún gáfu sig;
bergnef sprakk fram og yfir menn; vaður
slitnaði; eða þá að menn hröpuðu, af þræð-
ingi eða öðm klifri. Nöfn þeirra flestra em
týnd, eins og annarra púlsmanna, sem þetta
land byggðu og erjuðu forðum.
Niðurlag
Hér verður að nema staðar, rúmsins
vegna. Margt er þó óupptalið í sjófuglaveiði-
sögu bændasamfélagsins foma, en það verð-
ur að bíða síðari tíma. Enda var meiningin
aldrei sú að gera efninu tæmandi skil í þessu
greinarkomi, heldin- einungis að draga fram
sýnishorn, lítið brot af þvi, sem eitt sinn
var, og er bráðum horfin kunnátta og týnd.
Höfundur er prestur í Noregi, en stundar nám í þjóð-
fræði við Háskóla fslands, utan skóla.
Um ljósmyndir I
SJÓNIN
TÆKNI-
VÆDD
Einu sinni var maður austur í sveitum sem hafði
unun af að ferðast um landið. Eftir að hring-
vegurinn var opnaður reyndi hann alltaf að
taka sér frí til að keyra hringinn. En maður-
inn hafði lítinn tíma fyrir ferðaiög. Hann rak
f
Við lifum í hinum lyktarlausa,
blóðlausa, nánast andlega
heimi myndanna; I heimi
blaðaljósmynda,sjónvarps-
mynda, kvikmynda,
auglýsingamynda,
myndbandamynda og nú
síðast tölvumynda.
Ljósmyndin er upphafið að
stórfenglegri þróun sem ekki
sér fyrir endann á.
Eftir HJÁLMAR SVEINSSON
og ÓSK VILHJÁLMSDÓTTUR
verkstæði og sumarið var háannatími hjá
honum því bændumir komu með bilaða trakt-
ora og sláttuvélar og lá mikið á. Þess vegna
kom það sér vel að maðurinn átti myndavél.
Hann brunaði hringinn á einni helgi, stökk
út hér og þar og tók myndir í gríð og erg.
Á veturna hafði hann nógan tíma til að skoða
myndirnar og átta sig á hvar þær væm tekn-
ar. Hvað heitir þessi bær og þessi á, þetta
fjall og þessi jökull og hvar er þessi foss?
Og hvað heitir hann nú aftur bóndinn á
bænum? Maðurinn var að ferðast hringinn
í kringum landið allan veturinn.
Ljósmyndin er leikur að tíma. Hún gerir
manni kleift að safna vissum upplýsingum
og geyma þær þangað til maður hefur tíma
til að njóta þeirra. Þetta er eitt af því sem
gerir hana svo mildlvæga í nútímaþjóðfélagi.
Maður hefur svo skelfing lítinn tíma. Það
tekur aftur á móti enga stund að smella af
mynd og þegar maður er kominn heim aftur
gefst áreiðanlega tækifæri til að skoða mynd-
imar í ró og næði. Og það sem meira er,
öfugt við teikningu eða málverk þá er ljós-
myndin ekki bara mynd. Hún er að ein-
hverju leyti hluturinn sjálfur, eða réttara
sagt vegsummerki sem hann hefur skilið eft-
ir. Myndin af þér fyrir framan Skógarfoss
er meira en mynd, þetta ert þú sjálfur fyrir
framan Skógarfoss. Litla myndin af elskhug-
anum í veskinu þínu er meira en mynd, það
er eitthvað af honum sjálfum þarna. Ljós-
myndin er raunvemlegt, já hún er efnafræði-
legt vegsummerki - en ekki bara minning
eða hugsýn - eftir atburði, hluti, fólk. Það
er engin tilviljun að ljósmyndir gilda sem
óvefengjanleg sönnunargögn í réttarsölum.
Af hverju tökum við ljósmyndir? Svarið
hlýtur að liggja í eiginleikum ljósmyndarinn-
ar og ljósmyndavélarinnar. Ljósmyndavélin
er „apparat" sem gerir okkur kleift að fanga
hlutina á afar snöggan og öruggan hátt. Og
þegar einu sinni er búið að fanga þá og festa
getur maður átt þá alla ævi. Við röðum þeim
í „albúm“, eða rennum þeim í „slidesmynda-
sleða“, og skrifum kannski undir hvar og
Elsta Ijósmyndin. Nicéphore Niépce tók hana úl um glugga á sveitasetrí sínu 1826
eða 1827.