Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1994, Blaðsíða 8

íslensk Ameríkubréf - Síðari hluti
, ,Hvað heitir nýi
bóndinn á Hóli?4 6
Margir betrí bændur sáu ódýrt vinnuafl hverfa
frá sér, skyndilega varð erfitt að fá vinnu-
fólk. Og svo voru auk þess tilfinningalegar
ástæður þess að margir hötuðust við Amer-
íkuferðir og reyndu að hiiidra þær. íslend-
í Ameríkubréfum til ættingja
og vina á íslandi birtast
einkenni sem telja má
séríslensk, að það er hinn
gífurlegi áhugi, næstum
forvitni, á ástandi mála heima
fyrir.
Eftir BÖÐVAR
GUÐMUNDSSON
ingar höfðu staðið í langri sjálfstæðisbar-
áttu við Dani. Ákveðinn árangur í henni
náðist einmitt árið 1874, þá fengu Islending-
ar sína eigin stjórnarskrá og sitt eigið lög-
gjafarþing. Upp út aldamótunum 1900
eygðu hinir bjartsýnni fullt sjálfstæði. Það
var því af hinum ákafari þjóðernissinnum
á Islandi talin bein svik við allt sem ís-
lenskt var að flytjast til Ameríku. Þetta
viðhorf kemur fram bæði í blaðagreinum
og bókmenntum þessa tíma á Islandi.
Nægir þar að benda á kvæði skáldsins
Guðmundar Friðjónssonar „Bréf til vinar
míns“ sem hann orti til vinar síns sem var
að ráðgera að flytja til Vestm-heims. í því
kvæði tekur skáldið óspart upp í sig, segir
m.a.:
Ætlarðu að fara út í bláinn,
yfirgefa litla bæinn,
eigum þinum út á glæinn
ðllum kasta og fram á sjáinn?
Ætlarðu að glata ánum þínum,
afbragðshesti, tryggum vini,
þínu góða kúakyni,
kasta í Ensldnn bömum þínum,
níðinginn sem Búa bítur,
Búddha lýð til heljar sveltir,
hundingjann, sem hausi veltir,
hvar sem bráð á jörðu lítur.
Viltu heldur þrælnum þjóna,
þeim sem hefúr gull í lendum,
heldur en Kára klæðabrenndum,
kónginum við öskustóna?
Þetta var þó hvergi nærri einróma álit,
margir hinna hófsamari stjómmálamanna
á íslandi, Einar í Nesi o.fl. sáu einmitt í
Ameríkuferðunum frelsi heillar kynslóðar,
sem hafði eOa að litlu sem engu að hverfa
heima fyrir. En víst er að fólksflutningar
til Ameríku voru viðkvæmt deilumál. Það
var því kannski engin sérstök ástæða til
að vera að hampa þeim bréfum sem íslend-
ingar fengu frá ættingjum sínum í Amer-
íku. Það var áreiðanlega ekki vel séð af
öllum „þjóðhollum íslendingum". Sem bet-
ur fer lagðist þetta leiðindaviðhorf sjálf-
krafa af og víst er að Vestur-íslendingar
hafa ekki erft þetta við landa sína á Islandi.
En fleira kemui- einnig tál. Á árunum um
og eftir 1840, þegar íslendingar fóru að
gera alvarlegar kröfur um eigið sjálfstæði,
þurftu þeir að undirbyggja kröfu sína með
rökum. Ein veigamestu pólitísk rök róman-
tíska tímans í Evrópu fyrir sjálfstæði þjóða
var að það fólk sem talaði sama tungumál
skyldi mynda eitt ríki. Þessi rök notuðu
ma. Ungverjar þegar þeir kröfðust þess að
fá sjálfstæði frá Austurríki, tungumál hinna
sjálfstæðiskrefjandi þjóða var skyndOega
orðið að veigamiklu pólitísku tæki og allt
gert tO að sýna sérstöðu þess. Island hafði
verið hluti Danmerkur í nær 400 ár og
Danir farið þar með aOa verslun í rúm 200
ár og í 300 ár höfðu nær aOir Islendingar
sem stunduðu háskólanám farið í háskólann
í Kaupmannahöfn. Auðvitað gætti þessa í
þeirri íslensku sem var töluð og skrifuð á
19. öld og það varð einn mjög mikOvægur
og viðkvæmur þáttur sjálfstæðisbaráttunn-
ar að hreinsa íslenskt tungumál af öllum
dönskum áhrifum. Þegar íslendingar hófu
að flytja tO Vesturheims í stórum stfl eftir
1870 var málhreinsunin og málræktin í full-
um gangi á Islandi, þó svo hún ætti eftir
að verða enn meiri síðar, þegar skólahald
varð almennara og skipulagðara. I Nýja
heiminum mætti Islendingunum margt sem
ekki var tO á Islandi, hlutir, verkfæri, póh-
tískar hugmyndir o.s.frv. sem engin íslensk
orð voru tíl um. Og Ö0 útlend orð í íslensk-
um texta voru ida séð heima fyrir vegna
málhreinsunarinnar. Nú er það alþekkt að
enska var fljót að þrengja sér inn í móður-
mál þeirra Evrópubúa sem fluttu tO Vestur-
heims. Þess eru mörg dæmi í bókmenntum
og víðar. Sænska skáldið Ruben NOsson
orti kvæði sem hann kaOaði Amerikabre-
vet. Það er ungur maður sem skrifar æsku-
unnustu sinni heima í Svíþjóð, mál bréfsins
er kómískt sambland af sænsku og ensku,
hann segir henni frá högum sínum, hann
hefur góða vinnu í Indiana, síðan segir
hann að sér þyki leiðinlegt að heyra, að
kærastinn hennar, sem var sjómaður, hafl
verið að drekka með öðrum sjóurum í Li-
verpool, hann hafl lent í slagsmálum og
látist. Og hann endar bréfið með að bjóða
æskuunnustu sinni að koma tO sín, ,já, og
sti’ákurinn ykkai- má gjarnan koma með
þér“. Islenska skáldið Magnús Ásgeirsson
þýddi þetta fallega, og dálítið sentímentala,
kvæði á íslensku, í því eru m.a. þessi erindi:
Margt er umbreytt síðan gamla Frónið lét mig líva sig,
en ég löwa þig samt enn, my dearest friend,
þvi að þótt þú væri ótrú mér og annar skemmdi þig
skal ég elska þig unto my bitter end.
Það var sorgarlegt að heyra hvemig kærastinn þinn fór,
að þeir killuðu hann og sendu beint to hell,
þó hann gengi í land og færi eitt kvöld með gangsterum
á þjór,
en það gengur svona í Liverpool, jú well.
Utgefendur þýsku Ameríkubréfanna,
News from the Land of Freedom, benda á
ferns konar mikilvæg efnisleg einkenni eða
umfjöOunarefni Ameríkubréfa:
(I) I næstum því öllum bréfunum er
töluverðum tíma varið í fjölskyldu og
vini beggja vegna Atlantshafsins. Sér-
staklega eftirtektarvert er hið mikil-
væga hlutverk kunningjatengsla í
Bandaríkjunum: nágranna, vina, fólks
frá sömu heimaborg og nærliggjandi
slóðum.
(II) Atvinna, kaup (í því sambandi sér-
staklega mikOvægi þess að tala ensku),
kaupmáttm', vöruverð og tómstundaiðja
eru til samans veigamikið umijöOunar-
efni, oft til samanburðar við fyrri
reynslu í Þýskalandi. Náskyld þessu er
einnig hin nosturslega smáatriðalýsing
á mat, drykk og klæðnaði, sem auðvitað
endurspeglar áhugamál viðkomandi og
auðvelt er að skýra í ljósi fyrrverandi
þjóðfélagsstöðu bréfritara í Þýskalandi.
(III og IV) Þessi fyrirbæri yfirskyggja
tvö önnur umfjöllunarefni, sem einnig
er vert að minnast á: Ameríkana (Oftast
nefndir hinir ensku) og Þjóðverja í
Ameríku (ekki sem persónulega kunn-
ingja). Amerísku samfélagi er ýmist lýst
sem jákvæðu eða neikvæðu, þar sem
lögð er áhersla á viðhorf sem hafa verið
sérstaklega eftirtektarverð fyrir Evr-
ópubúann. Stjórnmál eru nær undan-
tekningarlaust ekki tO umræðu nema í
sambandi við forsetakjör eða stríð, eða
sem afleiðing af róstum við innfædda.
í þeim íslensku Ameríkubréfum sem ég
hef undir höndum eru sömu umfjöllun-
arefni mjög fyrirferðarmikO, auðvitað eru
kaup og kjör í Ameríku ekki borin saman
við ástandið í Þýskalandi heldur íslandi,
og auk þess held ég að þar megi finna
nokkur séreinkenni sem megi telja íslensk,
sem er hinn gífurlegi áhugi, næstum for-
vitni, á ástandi mála heima fyrh-. „Hvað
heitir nýi bóndinn á Hóli?“ er setning sem
lýsir vel þessu sérstaka íslenska umfjöll-
unarefni, eða „Hver býr nú á Halldórsstöð-
um?“ Þá er löngum í íslenskum Ameríku-
bréfum sár umkvörtun yfir bréfleti ættingj-
anna sem eftir urðu á íslandi. „Ég er búinn
að skrifa mörg bréf, en fæ ekkert svar,“
er algeng setning þar. Eða: „Bréfið frá þér
hlýtur að hafa týnst í póstinum, það er lið-
ið meira en tvö ár síðan ég hef nokkuð
heyrt frá þér.“ Hann langafi minn, sem ég
gat um hér á undan, skrifar afa mínum frá
Winnipeg 2. júní 1912. Þá er liðið meira
en ár síðan hann hefur fengið nokkuð bréf
af Islandi og margt hefur gerst í heiminum,
ma. stærsta sjóslys í sögu Atlantshafssigl-
inga. Honum finnst þó ekkert tfl um tjón
á mannslífum og guOi og gersemum miðað
við það ef þar hafa tapast bréf að heiman.
Hann segir orðrétt: „Eg hef verið að hugsa
hafíð þið skrifað mér, þá munu bréfin hafa
farið með henni Titanik í Sjóinn, þar hafði
tapast fjarska mOdð af bréfum.“
Þeir Evrópubúar sem fluttust til Ameríku
voru flestir að flýja einhvers' konar ánauð
og leita frelsisins. Sumir flýðu ánauð fá-
tæktarinnar, aðrir ánauð strangra trúar-
bragða, ungar konur fluttu til Vesturheims
í óþökk foreldra sinna til að geta gifst
mönnunum sem þær langaði til að eiga.
Um allt þetta og meira til má fræðast við
lestur þessara einstæðu heimflda.
Og svo eru Ameríkubréfin full af
skemmtilegum séreinkennum og það er
engin furða þegar við athugum hvað höf-
undar þeirra eru margii-. Ég minntist áður
á Loft Jónsson í Utah, sem skrifaði vini
sínum PáO Sigurðssyni um ágæti mannlífs-
ins og sambandið við hinn eina sanna Guð
í dölum Saltsjávar. I öðru bréfi, Spanish
Foi’k 27. apríl 1865, skrifar hann Páli enn
og segir nú frá „því blóðuga stríði“ sem
þeir óguðlegu „norðlægu og suðlægu stað-
ir“ heyja hver við annan. Hér segir hann
Bóndabær nálægt Riverton á Nýja íslandi. Ljósmynd: Lesbók/GS.