Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1994, Blaðsíða 9

Ljósmynd: Lesbók/Árni Sæberg.
Ógöngur - brot úr hugmyndasögu
ÓGÖNGUR
FANGANNA
Eftir ATLA HARÐARSON
frá lokum borgarastríðsins og morðinu á
Abraham Linkoln (sem hann reyndar kallai'
president Lynken):
Nú er sagt að það langa og blóðuga
stríð millum þeiira norðlægu og suð-
lægu staða sé á enda, í það minnsta um
stund, því þeir suðlægu hafa gefið sig
upp. En litlum tíma eftir héldu þeii’ í
norðurstöðvunum dans og komidím-,
sem þeir svo kalla, hvar inni var í leik-
húsinu presidentinn, sem þeir svo kalla,
það er að segja sá æðsti líka sem kóng-
ur yfir þeim norðlægu stöðum, og þá
leikurinn stóð sem hæst kom þar inn
einn maður rétt inn til president Lyn-
ken, hvar hann sat á stóli, og skaut
hann með pístólu rétt í höfuðið og eftir
hann hafði skotið hann, veifaði aðkomu-
maðm- upp hendinni með stórum hníf í
og hrópar hátt á gríska tungu: Þar ligg-
ur hann sá blóðhundur, eða hérumbil
því líknandi, og eftir það gekk hann út,
og rétt um sama bil var sá, sem honum
stóð næstur, skotinn, liggjandi veikur í
sinni sæng, þó er sagt hann sé ekki
dauður, líka einnig þrír vaktarar, sem
stóðu utan fyrir hans húsdyr, og sonur
hans. Þó er sagt að sonur hans heldur
ekki sé dauður.
Það er enginn vafí að sagnfræðilegt og
málsögulegt heimildagildi Ameríkubréf-
anna er ómetanlegt. Hvort tveggja er að
tungumál þeirra er hið ómengaða mál al-
þýðu, sem oft kunni ekki meira en svo að
draga til stafs þótt hún væri læs, og þar
sem skipulagt skólahald og málhreinsun
heima fyrir útrýmdi ýmsum séreinkennum
og staðlaði íslenskt mál á Islandi, þá varð-
veittist í Vesturheimi talmál og ritmál langt
fram á þessa öld, sem er hin besta heimild
sem tO er um alþýðumál á Islandi á 19.
öld. A þessu máli lýsa Ameríkubréfin svo
nýjum aðstæðum, landnámi í framandi
heimi, þar sem allt er ólíkt því sem var.
Það er einmitt þessi smáatriðalýsing sem
er svo mikilvæg til að gera sér grein fyrir
hinum almennu kjörum landnemanna sem
fluttu úr allsleysi til að verða efnahagslega
sjálfstæðir. Það var líka oft dýru verði keypt
og eitt umfjöllunarefni íslensku Ameríku-
bréfanna er mun meira áberandi en í þeim
Ameríkubréfasöfnum annarra landa sem
ég hef séð, heimþráin.
LOKAORÐ
Eg hef hér að framan reynt að gera grein
fyrir Ameríkubréfinu sem „bókmenntateg-
und“, einkennum þess, einkum efnislegum,
áhrifum þess og viðhorfi gagnvart því.
Stærstur hluti íslensku Ameríkubréfanna,
þ.e. „Kanadabréfin“ frá árunum 1870-1960,
er enn óútgefinn, þar bíður mikið og þakk-
látt og skemmtilegt starf einhvers, það má
einu gilda hver vinnur það verk, einungis
ef það verður gert af trúmensku og ást á
viðfangsefninu. Mörg bréfanna eru auðvitað
glötuð, það er skaði sem aldrei verður
bættur, eða eins og Erik Helmer Pedersen
segir í formála fyrir Breve fra Amerika:
Frá sjónarmiði vísindamannsins er það
mikill skaði að tAmeríkubréfið] svo
sjaldan var varðveitt eftir að vitakandi
hafði opnað það og lesið. Þau bréf sem
við nú höfum í höndunum geta varla
verið meira en nokkur prómill þeirra
milljóna sem voru send yfir Atlandshaf-
ið. Og það er annað mál, hvort það er
yfirleitt varðveitt eitt einasta bréf sem
fór gagnstæða leið (bls. 14).
Það liggur ljóst fyrir, að Ameríkubréfið
hefur mest sagnfræðilegt gUdi fyrir þá sem
vilja gera sem gleggsta mynd af landnámi
Evrópumanna í Norður-Ameríku. Hið ís-
lenska „Kanadabréf* hefur því mest gildi
fyrir Kanadabúa og alveg sérstaklega fyrir
afkomendur íslensku landnemanna í
Kanada. A liðnu hausti bauð Manitobahá-
skóli mér að koma vestur og halda fyrirlest-
ur um einkenni og eðli Amei-íkubréfa, eink-
um þó hinna ísleypsku. Ég notaði tækifærið
til að koma á framfæri þar vestra við afkom-
endur íslensku landnemenna, sem eðlilega
eru óðum að glata sambandinu við mál lang-
afa og langömmu, ósk um að þeir kæmu
gömlum bréfum frá Islandi í varðveislu á
skjalasöfnum, eða létu gera af þeim ljósrit
og sendu á söfn. Undirtektir við þessa bón
mína vora mjög góðar og ég hef mér til
gleði fregnir að vestan um að hún sé farin
að skila árangri og áhuginn á bréfunum sem
forfeður þeiira og fonnæður skrifuðu heim
var mikill. Ég vonast til að lifa þann dag
þegar út kemur safn „Sendibréfa að heim-
an“ og þá ekki síður myndarlegt úrval ís-
lenskra Ameríkubréfa, bæði frá Bandaríkj-
unum og Kanada. Og til að sú bók komi
núverandi Kanadabúum og Bandaríkja-
mönnum að fullum notum þyrfti að þýða
hana á ensku, líkt og þýsku Ameríkubréfin
sem ég hef svo títt vitnað til hér að framan.
Og nú vil ég að lokum biðja þá sem þessi
orð mín lesa um hið sama og ég bað fólk
fyrir vestan, í guðanna bænum fleygið ekki
gömlum bréfum frá löngu dánu fólki sem
flutti eitt sinn til Ameríku. Að því er ég
best veit hefur ekkert verið gert enn til
að safna þessum bréfum skipulega saman
og þau bréf sem ekki hefur þegar verið
komið á safn eru eðlilega í mikilli hættu.
Ef þið hafið í ykkar fóram gömul bréf frá
Ameríku, þá afhendið þau einhverju hinna
mörgu og góðu héraðsskjalasafna eða
Handritadeild Landsbókasafnsins. Ef ykk-
ur era þessi bréf kær og þið viljið ekki
láta þau úr ykkar eigu, þá gefið af þeim
afrit. Og ég endurtek, að með því erað þið
hreint ekki að bregðast trúnaði þeirra sem
bréfin skrifuðu, samkvæmt mínu mati eruð
þið einmitt að heiðra minningu þess fólks,
sem tók sér penna í þreytta hönd og varði
hluta af dýi-mætum svefntíma sínum til að
skrifa vinum og ættingjum, sem það vissi
að það mundi aldrei framar sjá í lifanda lífi.
Höfundur er rithöfundur og býr í Danmörku.
Tveir bófar, þeir Robbi og
Bubbi, eru staðnir að ráni
og settir í steininn. Þeir
eru líka grunaðir um morð
sem þeir frömdu daginn
áður en löggan getur ekki
sannað það á þá. Þeir eru
yfirheyrðir hvor í sínu lagi
og löggan geiir Robba tilboð sem er ein-
hvern veginn svona: Ef þú játar og segir
allt af létta um morðið en Bubbi ekki þá
skulum við sleppa þér. Hann fær hins vegar
20 ára fangelsi; Ef Bubbi hins vegar játar
og þú ekld þá sleppur hann og þú færð 20
ár; Ef þið játið báðir þá fáið þið báðir tíu
ára fangelsi; Ef hvorugur játar þá fáið þið
báðir eins árs fangelsi fyrir rán.
Robbi vill fyrir alla muni sleppa sem fyrst
úr fangelsi en honum er alveg sama hvað
Bubbi þarf að sitja lengi inni. Hvernig á
hann að bregðast við tilboði lögreglunnar?
Hann skrifar möguleikana í töflu svona:
Bubbi játar Bubbi neitar
Ég játa Ég fæ 10 ár Ég slepp strax
Ég neita Ég fæ 20 ár Ég fæ 1 ár
Eftir að Robbi hefur glöggvað sig á mögu-
leikunum þarf hann ekki mikla yfir-
legu til að sjá að það borgar sig
fyrir hann að játa. Hann rökstyður
niðurstöðuna svona fyrir sjálfum
sér: Ef Bubbi játar þá borgar sig
fyrir mig að gera það líka því ann-
ars fæ ég 20 ár í stað 10; Ef Bubbi
hins vegar neitar þá borgar sig fyr-
ir mig að játa því þá fæ ég 0 ár í
staðinn fyrir 1; Það er sem sagt
sama hvort Bubbi játar eða neitar,
ég er í báðum tilvikum betur settur
ef ég játa.
Þessi rökfærsla Robba ræningja
er algerlega pottþétt. Það er sama
hvernig málinu er velt á alla enda
og kanta, niðurstaðan verður alltaf
sú sama: Hvað sem Bubbi gerir
borgar sig fyrir hann að játa.
Við getum gert ráð fyrir að Bubbi
fái sama tilboð og sé jafn skynsam-
ur og Robbi. Niðurstaðan er þá sú
að báðh' játa og báðir þurfa að sitja
inni í 10 ár. Þótt þeir hafi báðir
pottþétt rök fyrir því að það borgi
sig að játa þá eru þeir mun betur
settir ef báðir neita. Eiga þeir þá
að neita? Hvernig gæti Robbi rétt-
lætt það fyrir sjálfum sér?
Hann gæti kannski hugsað sem svo: Bubbi
hlýtur að sjá það jafn vel og ég að við erum
best settir ef báðir neita, svo mér er óhætt
að gera ráð fyrir að hann neiti. Nú ef hann
neitar þá borgar sig fyrir mig að játa því
þá slepp ég strax. Ég gæti auðvitað fórnað
einu ári af lífi mínu til að hlífa Bubba við
að sitja inni í 20 ár en ég sé núna að ég get
engan veginn gert ráð fyrir að Bubbi neiti
því hann hlýtur að hugsa eins og ég og vera
í vafa um hvort hann eigi að fórna einu ári
af lífi sínu til að hlífa mér við 20 ára dómi.
Robbi getur ekki með nokkru móti rétt-
lætt það fyrir sjálfum sér að neita. Bubbi
er undir sömu sök seldur. Ef þeir eru skyn-
samir og vilja sleppa með sem stystan dóm
en er sama (eða nokkurn veginn sama) hvaða
dóm hinn fær þá er óhjákvæmilegt fyrir þá
báða að játa. Löggan hefur leitt þá í ógöng-
ur. Þeir eru knúðir til þess af pottþéttum
rökum að taka ákvarðanir sem era þeim
báðum í óhag.
Ógöngur af þessu tagi kallast á ensku
„prisoner’s dilemma" sem þýðir ógöngur
fanganna. Þær voru fyrst ræddar með fræði-
legum hætti í ritgerð eftir Merrill M. Flood
sem ber nafnið „Some Experimental Games“
og birtist árið 1952.
Um þetta leyti vann Flood hjá The RAND
Corporation en það fyrirtæki vann ýmsar
rannsóknir fyrir bandaríska flugherinn. Á
árum kalda stríðsins sátu þar innan veggja
margir af færustu vísindamönnum aldarinnar
og pældu í vetnissprengjum, ógnarjafnvægi,
ragnarökum, geimferðum, sálarlífi Rússa,
sjóskíðum og öllu þar á milli.
Það er trúlega ekki nein tilviljun að fyrsta
fræðilega umfjöllunin um ógöngur fanganna
kom út á árum kalda stríðsins á vegum stofn-
unar sem þjónaði bandaríska hernum. Ýms-
um áfóngum í vígbúnaðarkapphlaupinu má
lýsa sem ógöngum af einmitt þessu tagi.
I byrjun 6. áratugarins var orðin til næg
tækniþekking til að smíða vetnissprengjur
og í Rússlandi og í Bandaríkjunum spurðu
ráðamenn sjálfa sig: Eigum við að búa til
svona sprengjur? Kannski hafa þeir hugsað
dæmið á þessa leið:
Ef við búum til vetnissprengjur og þeir
ekki þá hafa þeir ekki roð við okkur og við
þurfum ekki að óttast ofbeldi og yfirgang
af þeirra hálfu. Við gefum þessum möguleika
einkunnina 10;
Ef þeir búa til vetnissprengjur og við ekki
þá geta þeir þvingað okkur með hótunum til
að gera næstum hvað sem er. Þetta er hræði-
legur möguleiki svo við gefum honum ein-
kunnina -100;
Ef við byggjum vetnissprengjur og þeir
líka þá breytist valdajafnvægið lítið eða ekk-
ert en báðir eyða hellingi af peningum til
einskis og hættan á geislamengun og kjam-
orkuslysum eykst dálítið. Þessi möguleiki er
því heldur lakari en núverandi ástand svo
hann fær einkunnina -5.
Ef hvorugur byggir vetnissprengju þá
breytist ástandið ekkert. Þessi möguleiki fær
því einkunnina 0.
heir byggja Þeir byggja ekki
vetnissprengju vetnissprengju
Við byggjum vetnissprengju -5 10
Við byggjum ekki vetnissprengju -100 0
Rökin hér era jafnpottþétt og í dæminu
af Robba og Bubba. Éf þeir byggja vetnis-
sprengju þá borgar sig fyrir okkur að gera
það líka því þá fáum við bara 5 mínusstig í
stað 100. Ef þeir byggja ekki vetnissprengju
þá borgar sig samt fyrir okkur að gera það,
því þá fáum við 10 stig en ekki 0. Það er
semsagt sama hvað þeir gera, það borgar
sig fyrir okkur að búa til sprengju. Hér
mætti prjóna aftan við alveg sams konar
bollaleggingar og aftan við söguna af Robba
og Bubba. Niðurstaðan er óhjákvæmileg, ef
báðir eru skynsamir þá hljóta báðir að byggja
vetnissprengjur með þeim afleiðingum að
báðir eru verr settir en þeir vora fyrir.
Nú dregur kannski einhver þá ályktun af
þessu að það borgi sig ekki að vera skynsam-
ur. Þetta er þó dálítið hæpin ályktun því það
borgar sig enn síður að vera ,óskynsamur‘
nema hægt sé að treysta þvi að hinn sé það
líka og í þeim dæmum sem hér hafa verið
rædd er það ekki hægt.
Höfundur er heimspekingur og kennari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. MAÍ1994 9