Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1995, Blaðsíða 3

lEfflrtg
@ [5] 0 u [u] [n| [H [g 0 ® g] [3 [g ei
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Hverir
eru náttúruundur í álögum, segir greinarhöfund-
urinn Eggert Ásgeirsson, og rekur þá sorgarsögu
hvernig búið er að útrýma stórkostlegum gos-
hverum en skemma eða eyðileggja aðra í skefja-
lausri eftirsókn eftir ódýrri orku, en minna gætt
að því tjóni sem valdið er á sérstæðum og ómetan-
legum náttúrufyrirbærum.
Vegir
liggja til allra átta, en vegum og margskonar
vegminjum höfum við ekki haldið til haga svo sem
vert væri og er það tillaga þeirra Helga B. Thor-
oddsen og Hans Beck að að komið verði á fót
vegminjasafni og fylgir uppdráttur af því hvernig
það yrði skipulagt.
Sortabylur
geisaði og eirði engu. Börnin á Breiðabólsstað
reyndu að þýða göt á hélaðar gluggarúður til
þess að rýna út í glórulausan bylinn. Einhvers-
staðar úti á berangrinum barðist faðir þeirra við
að koma fénu í hús. Eitt af börnunum, Friðjón
Þórðarson, fyrrv. sýslumaður og alþingismaður,
rifjar atburðinn upp.
JOHN MILTON
Svo mælti Eva
við Adam
Úr fjórðu bók Paradísarmissis
Bragi Sigurjónsson þýddi
/ fylgd með þér hver árstíð sumar er
og allar stundir fagnaðsstundir mér:
Hver morgunn sæll við kátra- fugla klið,
hver koma sólar dýrð er blasir við
á blómi, meið og ungri aldingrein
sem anga döggum lauguð skírnarhrein,
hver skúrin Ijúf sem yfir engin fer
og ungum gróðri þráða svölun ber,
hvert friðsælt kveld, hver fögur nótt og góð
er fuglar hvílast, tunglið merlar slóð,
og hvelin víð sem veröld Ijósum strengd:
Samt væri mér þó hvorki í bráð né lengd
neinn morgunn sæll við kátra fugla klið,
nein koma sólar dýrð er blasir við
á blómi, meið og ungri aldingrein
sem anga döggum lauguð skírnarhrein,
nein skúrin Ijúf sem yfir engin fer
og ungum gróðri þráða svölun ber,
neitt friðsælt kveld, nein fögur nótt og góð
er fuglar hvílast, tunglið merlar slóð,
nein himinhvel sem brugðin Ijósum brú
ef bæði nytum ekki saman ég og þú.
John Milton, 1608-1674, er eitt af öndvegisskáldum enskra bókmennta og þykir
gæta latneskra áhrifa í Ijóöum hans. Þekktastur er hann fyrir sagnaljóðið Paradísar-
missi, sem séra Jón á Bægisá þýddi á íslenzku. Ljóðið sem hér birtist er úr 4. bók
Paradísarmissis.
B
B
Stjórnsiðir
og fámenni
Lengi stóð ég í þeirri trú að
á íslandi ætti lýðræði að
geta dafnað jafnvel betur
en annars staðar. Þá hafði
ég í huga að vegna fá-
mennis þjóðarinnar ætti
að vera óvenju auðvelt að
virkja lýðinn til þátttöku
á hinum ýmsu sviðum þjóðlífsins. Ég hef
nú gefið þessa skoðun upp á bátinn, ekki
vegna þess að ég hafi misst trúna á þátt-
tökulýðræði, heldur vegna þess að almenn
þátttaka í ákvörðunum og stefnumótun
tryggir ekki gott lýðræði nema fylgt sé rétt-
látum leikreglum. Ég fór að hallast að þeirri
skoðun að fámenni Islendinga væri raunar
ein meginskýringin á þvi hve oft lýðræðis-
legar leikreglur væru brotnar og sniðgengn-
ar hér á landi. í þjóðfélagi þar sem „allir
þekktu alla“ hlytu almennar leikreglur að
eiga erfitt uppdráttar; þótt sérhagsmunir,
frændsemi og kunningsskapur væru alls
staðar líkleg til að hafa áhrif á gjörðir
manna þá væri ekki óraunhæft að álykta
að þau áhrif ykjust í öfugu hlutfalli við
mannfjölda. Sú sögulega skýring hefur jafn-
vel hvarflað að mér að goðaveldið hafi aldrei
með öllu liðið undir lok á íslandi.
Nú hef ég verið að lesa bókina ViIIta
svani, magnaða lýsingu á reynslu þriggja
kynslóða á þeim þjóðfélagsbyltingum sem
orðið hafa í Kínaveldi á þessari öld. Þar
kemur skýrt fram að eitt helzta þjóðfélags-
mein Kína hefur alla tíð verið rotin „fyrir-
greiðslupólitík", eins og við köllum fyrirbær-
ið nú á dögum þegar vinum og vandamönn-
um er hyglað. Ekki kann ég skýringar á
þessu þjóðarmeini Kínverja, en það veit ég
fyrir víst að ekki er fámenni um að kenna.
Fávísi almennings kann að eiga í þessu stór-
an hlut, en þó ennþá stærri það stjórnarfyr-
irkomulag sem nefnt hefur verið fáveldi.
Aristóteles sagði það vera fáveldi þar sem
fáir stjórna og miða stjórnvaldsaðgerðir við
sina eigin hagsmuni og annarra auðmanna.
Það eru því miklu fremur stjórnsiðir sem
skipta máli en fjölmenni þjóðarinnar. (Það
skiptir auðvitað líka máli að í Kína hefur
aldrei verið lýðræði, þótt margt hafi þar
verið gert í nafni lýðræðis.)
Sennilega hefur fámenni meiri áhrif á rétt-
læti en á lýðræði. Það er engin tilviljun að
réttlætisgyðjan er blind; það er réttlætis-
krafa að menn fái það sem þeim ber, en
ekki að þeir njóti einhverra gagna og gæða
í krafti óviðeigandi tengsla eða hagsmuna.
Tökum heilbrigðisþjónustu sem dæmi. Þótt
íslenzk heilbrigðislöggjöf kveði á um „að all-
ir landsmenn skulu eiga kost á fullkomnustu
heilbrigðisþjónustu, sem á hveijum tíma eru
tök á að veita til verndar andlegri, líkam-
legri og félagslegi-i heilbrigði" (nr. 59/1983),
þá er nú orðið ljóst að þessi krafa er ekki
lengur raunhæf. Stórstígar franifarir í heil-
brigðisþjónustu samfara minnkandi hagvexti
hafa leitt til þess að stöðugt breiðara bil
verður á milli þess sem hægt er að gera og
þess sem þjóðin telur sig hafa ráð á að greiða
fyrir. Það er því orðið mun brýnna en áður
hefur verið að setja heilbrigðisþjónustu mörk
og forgangsraða verkefnum. Þessi sami vandi
hefur brunnið á öllum vestrænum þjóðum á
undanförnum árum. Flestar þeirra hafa
brugðizt við vandanum og sett það skipulega
fram hvað eigi að ganga fyrir í heilbrigðis-
þjónustu.
Þessi vandi er í sjálfu sér ekki nýr. Það
hefur aldrei verið hægt að veita fullkomna
heilbrigðisþjónustu við öllum kvillum. En
sú mismunun og sú skömmtun sem átt hef-
ur sér stað hérlendis og víða hefur verið
dulin og ráðizt af margs konar óviðeigandi
hagsmunum og sjónarmiðum sem koma
réttlæti ekkert við. Þegar stjórnvöld í Oreg-
onríki í Bandarikjunum ákváðu að móta
heilbrigðisstefnu sem kæmi þegnum ríkisins
til góða á árangursríkan, hagkvæman og
sanngjarnan hátt, ráku margir upp rama-
kvein því að ljóst var og gert heyrinkunn-
ugt að sumir hópar myndu ekki njóta heil-
brigðisþjónustu. Fjölmiðlar drógu fram
nafngreinda einstaklinga sem fengju ekki
þá heilbrigðisþjónustu sem þeir þörfnuðust
í hinu nýju kerfi. Samt hafði það hróplega
ranglæti viðgengizt lengi í Oregon eins og
annars staðar í Bandaríkjunum að fjölmarg-
ir væru án lágmarksheilbrigðisþjónustu. Það
hafði bara ekki verið sett fram í formi heil-
brigðisstefnu. Siðblind markaðslögmálin
höfðu knúið fjölmarga til heilsuleysis vegna
fátæktar; blind réttlætisgyðjan krafðist þess
nú að einhvetjir einstaklingar nytu ekki
rándýrrar, gagnslítillar heilbrigðisþjónustu
sem tæki verulegt fjármagn frá því heil-
brigðiskerfi sem gagnaðist öllum almenn-
ingi.
Oregonkerfið er að sjálfsögðu gagnrýni-
vert eins og önnur mannanna verk og að
sumu leyti óréttlátt. En þessi saga sýnir
hversu mikilvægt það getur verið að stjóm-
völd hafi heilbrigðisstefnu sem skýri þær
viðmiðanir sem unnið skal eftir. Erfitt er
að henda reiður á því hver hún er hérlend-
is. Stjómmálamenn hafa alls ekki axlað þá
ábyrgð sem fylgir aðsteðjandi vanda í heil-
brigðismálum. I stað þess að leitast við að
móta sanngjarna, árangursríka heilbrigðis-
stefnu og virkja fagfólk og almenning til
samráðs í því skyni, hefur vandanum verið
velt yfir á einstakar stofnanir sem virðist
vera ætlað sem áður að veita öllum „full-
kornna" heilbrigðisþjónustu en fyrir sífellt
minna fé. Þetta hefur verið nefndur „flatur"
niðurskurður og í raun gegnir hann því eina
hlutverki að losa stjórnvöld við að taka
óþægilegar ákvarðanir. Þau hafa ekki þorað
að móta almennar leikreglur sem tryggja
sanngjarnan en skertan aðgang þegnanna
að heilbrigðisþjónustu, e.t.v. vegna þess að
í fámennu landi eru persónuleg tengsl svo
sterk að þau bera óhlutdrægar reglur ofur-
liði.
Maður hefði hins vegar haldið að í vanda
af þessu tagi ætti fámennið að gagnast
okkur íslendingum. Fara mætti að dæmi
þeirra Oregonmanna og efna til borgara-
funda um heilbrigðismál þar sem rætt væri
hvaða heilbrigðisþjónustu væri brýnast að
veita. Með því mætti endurskapa þá þjóðar-
sátt um heilbrigðisþjónustu sem sögð hefur
verið ríkja. Slík sátt á sér ekki stað í eitt
skipti fyrir öll heldur þarf stöðuga gagnrýna
samfélagslega rökræðu um hana. Ég legg
áherzlu á rökræðu því að ýmsar aðrar leið-
ir lýðræðisins hafa reynzt vægast sagt vara-
sarnar í þessu tilliti. Þetta á til dæmis við
um skoðanakannanir. Ein slík í Bretlandi
leiddi í ljós að fólk virtist ótrúlega reiðu-
búið að mismuna fólki eftir lífsstíl og það
veigraði sér ekki við að rneta sum mannslíf
meira en önnur. Gift fólk með börn er meira
virði en ógift, barnlaust og samkynhneigt,
reyklausir meira virði en reykinganienn,
hófdrykkjumenn meira virði en alkóhólistar
o.s.frv. Eg vona að fordómar af þessu tagi
nái ekki yfirhöndinni þegar íslenzk stjórn-
völd öðlast kjark til þess að móta heilbrigðis-
stefnu. Þá væri flatneskjan betri.
VILHJÁLMUR ÁRNASON
dósent í heimspeki við H.í.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. FEBRÚAR 1995 3