Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1995, Qupperneq 8

Tafla 2; UMHVERFISLÝSINGAR
Umgengni: Hverir nálægt byggð á lághitasvæöum nú rústir einar og samsafn margra kyn- slóða af rörum og drasji. - Samfara nýtingu og borunum verður gjarnan jarörask sem ekki er lagfært. - Ónýt rör og búnaður skilinn eftir við borholur. - Lítil virö- ing fyrir umhverfinu. - Mikiö af rörum, stokkum og öðrum miður fögrum mann- virkjum liggja frá hinum ýmsu hverum Geysissvæðisins. - Ægir þar nú saman gatryðguöum ofnum og öðru drasli. -...Nú blasir þar við hryggileg sjón. - Olgandi hverir viröast oft vekja þá ónáttúru í fólki að kasta grjóti og drasli í vatnið.
Útlit: Þessir sögufrægu hverir eru nú ónýtir og ákaflega illa útlítandi. - Dynkur nútímans er hinsvegar aðeins ólögulegt hrúgald og mikið af rusli í kring.
Meðferð: Byrgður - Boruð 200 m. hola - hvarf þar síðasti hver Skagafjarðar. - Affallsvatn frá verksmiðjunni að færa leirhverasvæðið í kaf. - Steyptar þrær utan um alla stærri hverina. - Steyptur kassi utan um hverinn. - Grófarhver er einn örfárra hvera í Borgarfiröi sem ekki hefur verið skemmdur. - Ríkiö á hverinn og úthlutar hverjum notanda vatnstökuréttindi á ákveðnu magni. Verið er aö setja upp magnstýrimæla hjá hverjum notanda til að tryggja að hver notandi fái örugg- lega þaö vatnsmagn sem hann á rétt á úr hvernum.
Tafia S: Innlendar orkulindlr til vinnslu raforku
...Beislun jarðhitans byggir á nýtingu takmarkabrar auðlindar sem ekki er endurnýjanleg á
sama hátt og vatnsorkan þar sem við vinnslu jarðhitans er venjulega numinn mun meiri
varmi úr jarðhitageyminum en svarar til hins stöðuga varmastraums að honum. Hér er því í
raun í flestum tilvikum um námavinnslu ab ræba...
Fram til þessa hafa ekki farið fram markvissar rannsóknir á umhverfisþáttum
jarðhitanýtingar hérlendis og talsvert skortir oft á ab markvisst eftirlit sé haft með
umhverfisáhrifum jarbhitavirkjana....
Fjárhagsleg hagkvæmni veldur því í langflestum tilvikum að orkunám úr jarbhitasvæbum í
vinnslu er talsvert umfangsmeira en náttúrlegt jafnvægi svæðisins leyfir. Umtalsvert vatns-
nám er því ávallt samfara vinnslu jarbhita, hvort sem um er að ræða há- eða lághita. Áhrif
vatnsnámsins á næsta umhverfi getur verið lækkun grunnvatnsstööu og breytingar á jarðhita
á yfirborði sem valdið geta því að hverir þorni upp og einnig staðbundið landssig.
Vatnakerfi jarðhitasvæða eru í flestum tilvikum í einhverjum tengslum við nálæg
grunnvatnskerfi. Reynslan sýnir, að það er mjög breytilegt hve náin þessi tengsl eru og oft er
erfitt að meta þau nema ab undangengnum mjög ítarlegum rannsóknum. Vinnslan veldur
þrýstingslækkun (niöurdrætti) í jarðhitakerfinu sem getur leitt til truflunar á nálægum grunn-
vatnskerfum....
Úr skýrslu iönabarráöherra, Sighvatar Björgvinssonar, maí '94
Hvað er líklegt að gert sé í þessari stöðu:
Bora og dæla! Það er hvarvetna gert. Geng-
ið er í takmarkaðar auðlindir landsins eins
og það væri einkamál. Meðal ósanninda sem
við höfum uppi við aðkomumenn, og trúum
sjálfum okkur, er að heita vatnið okkar sé
orkulind sem endumýist að eilífu þrátt fyrir
ofnýtingu!
í skýrslu iðnaðarráðherra til Alþingis er
gengið út frá þeirri almennu reglu að nýttur
jarðhiti endist í fimmtíu ár. Það gæti þýtt
að orkulindin verði tæmd að þeim tíma liðn-
um ef virkjun tekst svo sem til er ætlast!
Sums staðar lengur - annars staðar miklu
skemur. Um það veit þó enginn. Því hefur
enn ekki verið gefínn alvarlegur gaumur.
Tafla 5.
Ef Biskupstungnamenn fara að bora og
dæla í grennd Reykholtshvers þomar hver-
inn, misfljótt eftir því hvemig farið er að.
Þannig hefur farið um mörg hverasvæði.
Það hefur líka áhrif á neysluvatnforðann.
íslendingar eiga nokkuð í land til að verða
fremstir í flokki þeirra sem starfa að um-
hverfis- og náttúruvemdarmálum. Runnið
hefur upp fyrir mönnum víða um heim að
eftirlit, hömlur, framleiðslumark, leyfisveit-
inga- og kvótakerfi em ekki líkleg til árang-
urs í umhverfísmálum. Þær aðferðir eru lík-
legri til að stækka eftirlitsstofnanir og safna
valdi þangað sem einnig er líklegt að látið
verði undan hagsmunakröfum. Það er sú
leið sem við höfum almennt kosið yfír okk-
ur. Matsaðferðir hafa verið formlegar og
tæknilegar standast ekki þær kröfur sem
gera verður um tillit til menninga, fegurðar,
tilfínninga, hollustu, efnahags og félagslegs-
legra þátta. Árekstrahætta er mikil annars-
vegar milli hinna tæknilegu og efnahagslegu
raka, þ.e. hinna hörðu og hinsvegar hinna
mjúku gilda eins og þau em stundum flokk-
uð.
Jónas Elíasson prófessor hefur lengi hald-
ið fram þeirri skoðun að til að auðlindir séu
metnar réttilega þurfí að meta verðmæti
þeirra og að þeir verði að borga sem svipti
t.d. almenning einhverskonar afnotum
(penalty price), sögufrægð, ánægja og gleði
þar með talin. Hann hefur verið talsmaður
og fmmheiji forðafræðinnar í orkumálum.
Jón Steinar Guðmundsson starfaði að jarð-
hitanýtingu í Orkustofnun og vakti athygli
á þeirri staðreynd að jarðhitinn er takmörk-
uð orkulind, ekki óáþekk olíuvinnslu. Undir
það tekur iðnaðarráðherra í skýrslu sinni
fjórtán ámm síðar. Jón Steinar varaði í
Náttúmfræðingnum ’80 við afleiðingunum
vatnstöku í Mosfellssveit sem væri tíu sinn-
um meiri en það vatn sem streymdi úr nátt-
úmlegum hvemm og laugum áður. Jón er
nú prófessor í olíu- og gasverkfræði í Tækni-
háskólanum í Þrándheimi, greinum sem eru
náskyldar jarðhitanýtingu.
Ýmsar þjóðir hafa haldið áfram að meta
umhverfísþætti samkvæmt ýmsum nýstár-
legum reglum sem m.a. fjallar um að sá
greiði fyrir sem spilli (á ensku polluter-pay-
er principle) þótt matið taki til mun fleiri
þátta en mengunar.
Segja má að koma hefði mátt í veg fyrir
það mikla tjón sem unnið hefur verið á hver-
um landsins þó ekki nema reynt hefði verið
að meta gildi auðlindanna, kosti virkjunar
og galla. Víða um lönd er þess krafíst að
ávallt sé gripið til hagkvæmustu orkukosta.
Fýrst þegar dæmið gengur upp má taka
afstöðu til hagnýtingar. Niðurstaðan gæti
verið sú að betra væri að nota aðra orku,
t.d. úr olíu, gasi, kolum, mó, kjarnorku, vindi,
sjávarföllum eða fallvötnum fremur en að
ganga á hveri og laugar. Og spara!
Aðferðimar geta orðið snúnar þegar flók-
in vistkerfí eiga í hlut og taka þarf afstöðu
t.d. til óljósra áhrifa á loftslag, heilsufar og
menningarverðmæti vegna mengunar af
bílanotkun, olíubrennslu á skipum, bátum
og flugvélum, húshitunar eða iðnrekstrar.
Þó er það betra en boð, bönn og leyfi. Að
vísu fylgja þessari aðferð líka tilskipanir.
Hingað til höfum við eingöngu metið auðlind-
ir út frá því hvort orkan sé erlend eða inn-
lend. Við teljum ekki eftir okkur að greiða
hátt verð í nafni þjóðrækni! Þjóðræknin kem-
ur niður á landinu!
Svo að enn sé vikið að Reykholtshver í
Biskupstungum má telja fullvíst að gildi
hans sé svo mikið að fráleitt sé að virkja
hann, byggja yfír hann eða bora neins stað-
ar nálægt honum. Heppilegra væri að nota
rafmagn. En þá kemur vandinn. Er heita
vatnið okkar kannski vanmetið, takmarkað-
ur forði ekki reiknaður rétt og vatnið selt á
lægra verði en skynsamlegt væri? Væri ekki
gott að endurskoða matsaðferðir og hefja
tilraunina með Reykholtshver til að meta
gildi hans bæði fyrir Biskupstungnamenn,
Ámesinga, Sunnlendinga og íslendinga? Ef
við ynnum vel er hugsanlegt að við gætum
notað tilraunina til að bjarga Reykholtshver.
Kannski hverasvæðum landsins. Minnir
þetta á fiskveiðimál?
Við megum ekki verða til þess að eyði-
leggja alla goshveri og laugar landsins. Við
emm komnir all langt á leið í þeirri iðju.
Settar hafa verið almennar reglur um minja-
vernd. Fátt vekur jafn harkaleg viðbrögð
og þegar illa er farið með fomminjar eða
þær skaðaðar.
Okkur hefur verið innrætt óbeit á þeim
sem drápu síðasta geirfuglinn árið 1844.
Er það táknrænt fyrir sektartilfínningu okk-
ar að þess er ógetið í Öldinni okkar? Heimur-
inn brást skjótt við er sökkva átti fornminj-
unum í Abu Simbel í uppistöðulóninu i
Egyptalandi sem myndaðist er Níl var virkj-
uð við vatnsaflsvirkjunina miklu í Aswan.
Hvernig taka þjóðir heims því ef við spill-
um öllum goshvemm og heitum laugum
landsins - og Evrópu - til að vinna úr þeim
orku sem nóg er til af?
Höfundur er skrifstofustjóri.
Átökin um fisksöluna III
Fiskimálanefnd -
ríkisapparat
sem virkaði
Nærri stappar að ríkt hafi hálfgildings stjórnar-
kreppa lengst af 1931-34. Ekki má þó ætla
að vandamál þessara ára hafi öll risið af tíð-
um kosningum eða átökum ósammála manna
um völd og áhrif innan flokka eða flokka á
Verðhrunið eftir 1930
gerðist svo hratt og
umskiptin urðu svo
snögg að vart er að undra
að kæmi sveitamönnum,
sem öllu réðú í
stjórnsýslu íslands, á
óvart og fátt yrði um
úrræði.
Eftir ÓLAF
HANNIBALSSON
milli. Kreppan var eitrið í flestum mein-
semdum þessara ára.“ Þannig er að orði
komist í hinni nýju íslandssögu Sögufélags-
ins, sem út kom í hittiðfyrra. íslendingar
kvöddu þriðja áratuginn með miklum veislu-
glaum er þeir minntust þúsund ára afmæl-
is Alþingis 26.-28. júní 1930. Næstu ár á
undan höfðu verið þjóðinni hagstæð, vax-
andi afli og hagstæð viðskiptakjör. Ríkis-
stjórn Framsóknarflokksins, sem við tók
1927, nýtti sér til hins ýtrasta þessar hag-
stæðu ytri kringumstæður, almenna bjart-
sýni meðal þjóðarinnar og vaxandi þjóðar-
stolt og vatt sér í alls konar framkvæmdir
og var þá sjaldnast horft í kostnaðinn.
Hafði ekki verið farið svo geyst í opinberum
framkvæmdum síðan á fyrri stjórnarárum
Hannesar Hafsteins. Nýir vegir og brýr,
hafnarmannvirki og vitar þutu upp, skóla-
byggingar handa eldri skólum og nýjum,
t.d. alþýðuskólum í sveitum, byggingar fyr-
ir stjórnarskrifstofur, og er þá fátt eitt tal-
ið. Þrátt fyrir þessar miklu framkvæmdir
var ríkissjóður rekinn með tekjuafgangi
árin 1928-30.
Nær þriðjungur landsmanna sótti alþing-
ishátíðina auk erlendra gesta og eru flestir
sammála um að hún hafí mjög ýtt undir
sjálfsvirðingu íslendinga og sannfært þá
um að umheimurinn tók mark á fullveldisyf-
irlýsingu þeirra frá 1918. En varla höfðu
veisluglamrið og skálaræðurnar hljóðnað,
þegar nýr og kolsvartur veruleiki heims-
kreppunnar helltist yfir þjóðina með al-
mennu verðhruni á öllum útflutningsvörum
hennar. Síðan tóku gamlir markaðir að
dragast saman einn af öðrum eða lokast
með öllu. Umskiptin urðu svo snögg að
vart er að undra að kæmi sveitamönnunum,
sem öllu réðu í stjórnsýslu íslands, á óvart
og fátt yrði um úrræði.
ranglát Kjördæmaskipan
Einmitt um þessar mundir (12. júní 1931)
vann Framsóknarflokkurinn stærsta kosn-
ingasigur í sögu sinni; hlaut 36% atkvæða
og munaði aðeins hársbreidd að út á þann
hlut gæti hann myndað hreina meirihluta-
stjórn. En einmitt þessi þingmeirihluti, sem
var í himinhrópandi mótsögn við vilja kjós-
enda, varð til þess að grafa undan Fram-
sóknarflokknum. Tæpu ári síðar var komin
á samsteypustjórn Framsóknar- og Sjálf-
stæðisflokks undir forystu Ásgeirs Asgeirs-
sonar. Nýja stjórnin var mynduð til þess
að leysa ágreininginn um kjördæmamálið
og hamla á móti alvarlegustu áföllunum
af völdum kreppunnar, þ.e. yfirvofandi
gjaldþroti fjölda bænda og útgerðarmanna.
ERLENDIR tignarmenn streyma til Reykjavíkur dagana fyrir Alþingishátíð-
ina 1930. Næstu ár á undan höfðu verið hagstæð og þá hafði
verið mikil framkvæmdagleði.