Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1995, Qupperneq 12

-N
FRA Ammassalik á Austur-Grænlandi.
VERK Guðmundar Einarssonar frá Miðdal á sýningu í Ammassalik innan um
grænlenska muni. Sýningin erhaldin ígömlu kirkjunni, sem reist varárið 1905.
m
íslensk list
í Grænlandi
Um listsýningu sem fram fór í Ammassalik
í október síðastliðnum.
Eftir ARA TRAUSTA GUÐMUNDSSON
Grænland er næstum eins
og heil heimsálfa. Slík
er stærð landsins, á
aðra milljón ferkíló-
metra að flatarmáli,
smæð þjóðarinnar
(56.000) og fjariægðin
milli margra byggða í
iandinu. Menning hefur þróast þar við sér-
stæðar aðstæður í 4.000-5.000 ár hið
minnsta. Einkenni hennar eru mjög fullkom-
in verkmenning og veiðitækni í umhverfi íss
og harðra lífsskilyrða og svo aftur fremur
smágerður myndheimur. Hann tekur lítt til
málaðra eða teiknaðra mynda, hann er öllu
fremur úr litlum líkönum af brúkshlutum eða
styttum af dýrum, öndum og fyrirbær-
um í fomum trúarheimi. Grænlendingar hafa
vissulega átt og eiga enn prýðisgóða listmál-
ara, teiknara og tijáristumenn. Sumir, eins
og Aaron af Kangeq og Karale Andreassen,
sögðu sögu þjóðar sinnar í myndum en aðr-
ir, eins og t.d. Aka Höegh, mála fantasíur.
Nokkrir grænlenskir myndhöggvarar færast
æ meira í fang. Flestir grænlensku listamann-
anna em þó sjálflærðir og vinna í bein og
stein (karlar) eða stunda perluþræðingar
(konur).
HlNIR ÞEKKTU TUPILAKKAR
Perluverkin eru í raun geometrísk, óhlut-
læg myndverk með sterkri litaskipan og nýt-
ast sem hluti þjóðbúnings en hin verkin skipt-
ast aðallega í tvo flokka. Beinhlutimir em
svonefndir tupilakkar eða þá Iítil myndverk
(skúlptúrar) af dýram, t.d. selum, náhvölum
og hvítabjörnum. Steinverkin em langflest.
úr gráum tálgusteini; aðallega dýr á borð við
hvítabimi og rostunga. Nokkuð er til af
myndum tálguðum úr tré, einkum af fólki,
en aðrar trémyndir em afskræmdar grímur
sem notaðar em við suma trommudansa. ,
Flestir tupilakkar eru myndverk með stór-
skomum andlitum eða dýrahöfðum, oft sam-
settir af mörgum slíkum og Iíkari skrímslum
en mannvemm. Tupilakkar em myndverk af
illum uppvakningum sem menn bjuggu til á
sérstakan hátt eða „sharmaninn“ (maður
andanna) magnaði og gegndu ákveðnum
hlutverkum er ekki verður lýst hér. Græn-
lendingar áttu lengst af ekki til myndir af
tupilökkum. Menn sáu þá að eigin sögn og
lýstu þeim bara í orðum. Þegar Norður-
Iandabúar hittu Austur-Grænlendinga síðla á
19. öld og vildu vita meira um tupilakka
hófu inúítar að skera tupilakkana út í bein.
Smám saman breiddist listin um allt Græn-
land. Nú em tupilakkar meðal þekktustu
minjagripa frá Grænlandi og meirihluti þess-
ara áhrifamiklu listaverka er enn búinn til á
Austur-Grænlandi. Náhvalstennur og hrein-
dýrshom em algengustu smíðaefnin.
Listafélag Og Menningar-
SAFN í AMMASSALIK
Um 52.000 Grænlendingar búa á vestur-
ströndinni, nærri alla Ieið frá Hvarfi norður
fyrir Thule (Qaanaq). Á allri austurströnd-
inni, sem er enn vogskomari og fjöllóttari
en hin, búa um 4.000 manns. Hémðin eru
tvö. Norðurfrá, rétt hjá Scoresbysundi, er
um 700 manna byggð (Ittoqqortoormiit).
Miklu sunnar, á svipaðri breiddargráðu og
Patreksíjörður, er svo Tasiilaq-hérað. Þar eru
bæirnir Ammassalik (1.600 íbúar), Kulusuk
(350 íbúar) og Kuummiut (400 íbúar) og
fimm smáþorp. Þetta eru næstu nágrannar
íslenskra byggða í vestri. Flatarmál sveita-
stjórnaramdæmisins er 40.000 fkm, mest
granítfjöll, jöklar og firðir með borgarís.
Ljósmyndir/Ragnar Th. Sigurðsson
LISTAMAÐURINN Anders Kilime
sker út túpilakk í náhvalstönn.
Austur-Grænlendingar einangruðust frá öðr-
um inúítum Grænlands fyrir löngu síðan og
menning þeirra og þó einkum tungan er frá-
bmgðin því sem fyrirfinnst vestan megin.
íbúamir lifa aðaliega af veiðum og ferðaþjón-
ustu.
í Ammassalik starfar listafélagið Tunu.
Það gengst fyrir námskeiðum handa áhuga-
fólki, einkum málurum, útskurðarmönnum
og unglingum sem eru að feta fyrstu sporin
upp listahæðimar. Það hefur einnig stuðlað
að listsýningum. í bænum er líka menningar-
safn alls héraðsins; eins konar blanda af
ÚTSKORIN tréstytta af grænlen-
skum trommudansara.
minjasafni og listasafni. Á máli bæjarbúa
heitir það Tasiilap Katersugaasivia. Safnið á
mikið af munum tengdum atvinnu, menningu
og sögu landsvæðisins. Það á bæði kajaka
og konubát (umiaq), hefur reist vetrarhús
og sumartjöld inúíta og hýsir marga muni,
auk myndverka, í gömlu kirkjunni í Ammas-
salik en hún var reist 1905.
EITT HUNDRAÐ ÁRA
Afmæli Ammassalik
Eftir að norrænir menn hurfu í Grænlandi
á 15. öld voru afskipti Evrópubúa af þeim
engin þar til snemma á 18. öld er Hans
Egede gerði víðreist til Grænlands. Fljótlega
komust Danir að því að sagnir voru á kreiki
um fólk búandi austan við jökulinn mikla.
Upp úr 1880 var þess leitað skipulega og
brátt fundust nokkur hundruð ínúítar með
sína fornu menningu og siði þar sem nú er
Tasiilaq-hérað og reyndar víðar. Og ávöxtur
trúboðsstarfs og verslunar Dana var svo
bærinn Ammassalik sem hóf sinn vöxt við
fallegan, fjöllum skreyttan vog árið 1894.
Upp úr 1925 fluttust allmargir þaðan norður
til Scoresbysunds og stofnuðu þar nýjar
byggðir í góðum veiðilöndum.
I sumar héldu Ammasalikbúar og nágrann-
ar þeirra upp á aldarafmæli bæjarins með
margvíslegum hætti, m.a. með þátttöku vina-
bæjarins á íslandi: Kópavogs. Síðasti liðurinn
á hátíðardagskránni var svo íslensk myndlist-
arsýning og tveir íslenskir fyrirlestrar í haust.
Grænlenskt Myndefni
Og þjóðsagnaverur
Guðmundur Einarsson frá Miðdal (1895-
1963) var ekki einasta afkastamikill og
þekktur myndlistamaður, hann var_ einnig
annálaður ferðagarpur og könnuður. Á flakki
sínu komst hann nokkrum sinnum til Austur-
Grænlands og hreifst mjög af náttúru lands-
ins og hinum hagleiknu og snjöllu veiðimönn-
um. Hann skilaði þeim hughrifum meðal
annars með því að mála og teikna margar
myndir af grænlensku efni og móta í leik
ýmsar styttur af dýmm sem svo voru fjölda-
framleiddar i Listvinahúsinu, einkum á árun-
um 1945-1965. Málverkin, bæði olíu- og
vatnslitamyndir, sýna fjöll, firði, jökla, hafís,
gróður, veiðimenn og dýr, t.d. rostunga,
hvítabirni og sauðnaut en keramikverkin em
t.d. hvítabirnir, blöðruselir, rostungar, sauð-
naut o.fl. auk fugla og dýra sem eru til bæði
á íslandi og í Grænlandi. Guðmundur er einn
örfárra íslenskra listamanna sem unnið hefur
verk með grænlensku efni og vafalítið sá sem
mest hefur að því gert.
STÓRSKORIÐ andlit, sem notað er
við suma grænlenska trommudansa.
Það var því að ráði að Listasafnið á Akur-
eyri og fjölskylda Guðmundar sendu verk
hans til Ámmassalik nú í haust til þess að
styrkja tengsl íslendinga og Austur-Græn-
lendinga og eiga um leið þátt í að Islending-
ar fögnuðu aldarafmæli bæjarins. Listasafnið
hafði sýnt nokkur grænlensku verka Guð-
mundar á sýningunni „Náttúrusýn“ á Akur-
eyri í apríl sl. og nú var allmörgum myndum
bætt við og einnig 13 leirmunum. Auk þessa
varð að ráði að höfða til áhuga manna á
sagnavemm (m.a. tupilökkum) og sýna einn-
ig myndir sem Haraldur Ingi Haraldsson
myndlistamaður og forstöðumaður safnsins
á Akureyri hefur unnið meðfram rannsóknum
sínum á kynjaverum íslenskra þjóðsagna og
notaði við fyrirlestur sinn.
Upaa
Akureyrarbær, Listasafnið á Akureyri,
Norræni menningarsjóðurinn, Grænlands-
sjóður (í umsjá Alþingis), Ammassalikbær,
Menningarsafnið og listafélagið Tunu sáu til
þess að unnt var að koma sýningunni upp í
Ammassalik. Flytja þyrfti verkin og vandaða
sýningarskrá flugleiðis til Kulusuk og þaðan
sjóleiðina til Ammassalik en bæjarstjórinn,
Anders Andreassen, opnaði sýninguna að
viðstöddum boðsgestum 1. október og sagði
heimamenn mjög ánægða og einnig þakkláta
fyrir framtakið. Verk beggja listamannanna
vöktu athygli og þá sérstaklega dýramyndirn-
ar. Um kvöldið hélt greinarhöfundur lit-
skyggnuerindi um Guðmund og Haraldur
Ingi um kynjaverur í íslenskum þjóðsögum.
Sýningin stóð yfir til 16. október.
Vonandi fylgja fleiri sýningar og menning-
arviðburðir þessari fyrstu íslensku myndlist-
arsýningu í Ammassalik. Reyndar er rými
til að auka mjög samskipti íslendinga og
Austur-Grænlendinga á mörgum sviðum og
til þess er vilji vestra. Ef til vill geta báðar
þjóðirnar skipst á miklu meira menningar-
efni, vörum, þjónustu og þekkingu sem ná- <
grannar en þær gera nú. i
Á máli heimamanna er oft sagt: „Upaa“,
eftir ýmsar yfirlýsingar manna í milli eða
loforð. Það þýðir: „Ef til vill,“ og vísar til
hugsunarháttar veiðimannsins sem lifir við
erfið skilyrði og óvissu, oftar en ekki. Orðið
upaa á þess vegna við hér meðan annað
ekki kemur í ljós.
Höfundur er jarðeðlisfræðingur og áhugamað-
ur um aukin samskipti íslenbinga og Grænlend-
inga. Hann er sonur Guðmundar Einarssonar
frá Miðdal.
12
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. FEBRÚAR 1995 12