Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.1995, Blaðsíða 16

ÚR sýningu Þjóðleikhússins á Sögu úr Vesturbænum.
Leonard Bernstein.
Leonard Bemstein - sinfón-
íutónskáldið frá Broadway
að hefur verið sagt um Bandaríkin,
bræðslupott þjóðanna, að þar birtist
ljóslifandi björtustu vonir og svört-
ustu martraðir gamla heimsins.
Öfgarnar heilla. í það minnsta úr fjarlægð.
Þegar nær er komið og tæpt er á afurðum
amerískrar fjöldamenningar nútímans, þykir
okkur Vesturevrópubúum kannski mest eftir-
sjá að þeirri hníijöfnu biöndu úr 50% af evr-
ópskum settleika og 50% af óprúttnum amer-
ískum prakkaraskap sem einkenndi tímabilið
1920-1970, þegar atgervisflóttinn úr gamla
heiminum stóð sem hæst og laust saman við
þann baldna eiginleika sem innfæddir vestra
nefna American brashness.
Af hveiju? Jú, með því móti færðist hið
fremsta úr hvorum heimi í fókus. Gestsaugað
horfði í gagnstæðar áttir eins og úr Janusar-
haus og manaði fram „The best in all possible
worlds", svo vitnað sé í söng úr Candide eft-
ir fulltrúa hins gamla og hins nýja: Voltaire
og Bernstein. í Ameríku 'uppgötvaði Evrópa
nýja og ferska hlið á staðri menningararfleifð
sinni. I staðinn öðlaðist hrá og óbeizluð orka
nýja heimsins þokka og dýpt.
Gyðingadrengurinn frá
Úkraínu náði í skottið á
ameríska draumnum og
naut afburða
tónlistarhæfileika sinna.
Hann varð heimsfrægur
bæði sem
hljómsveitarstjóri og
tónskáld en fyrsta og
mesta ást hans var
leikhúsið og
leikhústónlistin. Þeirri
tónlist þessa fjölhæfa
„brúarsmiðs“ er nú hægt
að njóta í Sögu úr
Vesturbænum, sem flutt
er í Þjóðleikhúsinu um
þessar mundir.
Eftir RÍKARÐ
ÖRN PÁLSSON
Þetta var heillandi kokkteill. Á tónlistar-
sviðinu lýsti gullöldin sér e.t.v. bezt í tveim
greinum: í jassi - frumlegustu gjöf Vestur-
heims til mannkynsins - og í lögum söng-
Ieikjahöfunda á við Jerome Kem, George
Gershwin, Cole Porter, Richard Rodgers, Ir-
ving Berlin - og hinn sinfónískasta og fjölhæ-
fasta þeirra allra: Leonard Bernstein.
★
Leonard Bernstein (1918-90) naut amer-
íska draumsins. Móðir hans fluttist barn að
aldri í byijun aldarinnar með foreldrum sínum
til Ameríku frá einu af þessum gyðingaþorp-
um í Úkraínu rússneska zarveldisins sem
Jerry Bock lýsti svo eftirminnilega í Fiðlaran-
um á þakinu, og faðir hans fór sömu ieið
skömmu síðar og brauzt fljótt til velmegunar
í viðskiptalífinu. Allt var það eftir bjartsýn-
ustu kokkabókum, enda hlaut Leonard betri
menntun en margt nýbúabarnið; gekk í latínu-
skóla Bostonborgar og seinna í Curtis Instit-
ute of Music (nam hljómsveitarstjórn hjá Fritz
Reiner) og Harvardháskóla.
Að honum skyldi takast að sniðganga ósk-
ir föður síns um framabraut í viðskiptum og
leita í staðinn á náðir tónlistar, var þó einkum
sjálfum honum að þakka. Bæði var það, að
piltur sýndi ótvíræða hæfileika á píanó, en
einnig sem sviðsetjari og stjórnandi söng-
leikja Gilberts og Sullivans í sumarleyfum
fjölskyldunnar í Sharon, Massachusetts, þar
sem vinir og kunningjar sáu um söng og hljóð-
færaslátt. Útslagið virðist þó hafa gert, að
Leonard samdi verk við sýnagógusöngva sem
hann heyrði föður sinn raula í baði, og hlaut
fyrir rest samþykki gamla mannsins til að
leggja fyrir sig starf, sem faðirinn hafði ann-
ars illan bifur á og tengdi í huganum við líf
flökkuspilara í Úkraínu með klarínett eða fiðlu
fyrir betlistaf.
Sam gamli Bernstein gat síðar borið blak
af sér við fréttamenn með ummælum eins
og: „Hvernig gat ég vitað, að sonur minn
yrði Leonard Bernstein?“ En vafalaust hefur
það varðað hann miklu, að sonurinn gaf trúnni
gaum í list sinni. Reyndar svo mikinn, að
Leonard greip alla ævi hvað eftir annað niður
í forna söngva gyðinga í tónverkum sínum.
Þó að Leonard Bernstein virðist oftar hafa
verið haldinn efahyggju en trúfestu, urðu
þessi þúsunda ára gömlu stef honum ævar-
andi innblástur og viðfangsefni í leit sem
hann átti sameiginlega með meirihluta vestur-
landabúa: leitinni að innri sannfæringu. Sú
leit varð nokkurs konar meginstef i lífi hans
og tónsköpun.
★
Það var á fárra vitorði, að Leonard Bern-
stein þjáðist stundum af svartsýnisköstum,
sem ágerðust eftir að hann varð stjómandi
Fílharmóníusveitar New York-borgar um fer-
tugt. Eflaust hefur átt hlut að máli, hversu
lítill tími gafst fyrir vikið til tónsmíða og íhug-
unar. Enda virðist sú togstreita hafa valdið
því, að hann efaðist alla ævi innst inni um
varanlegt gildi tónverka sinna.
Ytri hliðin á Leonard Bemstein var allt
önnur og kunnari. Hann var hinn bráð-
skemmtilegi uppfræðari heimilanna um sí-
gilda tónlist í sjónvarpsþáttaröðum eins og
„Young Peoples’ Concerts", sem sýndir voru
víða um heim (í Ungveijalandi voru þeir jafn-
vel vinsælli en Bonanza). Hann var höfundur
metaðsóknarsöngleikja eins og On The Town
og West Side Story. En umfram allt var hann
hinn kraftmikli hljómsveitarstjóri sem töfraði
áheyrendur jafnt sem hljóðfæraleikara upp
úr skónum heima sem heiman.
Frá upphafi höfðu allir frægustu fasta-
stjórnendur sinfóníuhljómsveita vestanhafs
verið Evrópubúar: Toscanini, Reiner,
Mitropoulös, Koussevitzky . .. Berjistein
braut þar blað. Hann varð fyrsti innfæddi
hljómsveitarstjóri Bandaríkjanna á heims-
mælikvarða. Frægt er á annálum ameríska
tónlistarheimsins, þegar Bernstein „sló í
gegn“ á einni nóttu hinn 14. nóvember 1943.
Gestastjórnandi N.Y. Fílharmóníunnar, Bruno
Walter, forfallaðist skyndilega, meðan fasta-
stjórnandinn Koussevitzky var lengst uppi í
sveit og ófærð á vegum. Hálfþrítugum aðstoð-
armanni Koussevitzkys — Bernstein — var
gert að hlaupa í skarðið. Tónleikunum var
útvarpað, og næsta dag var Bernstein orðinn
landsþekktur. Blöðin skrifuðu um að nýtt
„sveinsundur" (Boy Wonder (líklega með hlið-
sjón af Robin, fylginaut Leðurblökumanns-
ins)) hefði haslað sér völl á stjórnandapalli,
og þar með hófst glæstur ferill líkt og þruma
úr heiðskíru lofti, sem eins og kunnugt er
leiddi Bemstein upp á stall þekktustu hljóm-
sveitarstjóra vorra tíma áður en lauk.
★
Það mátti öllum ljóst vera sem til þekktu,
að hæfileikar Bernsteins til að tjá sig með
tónsprota (reyndar notaði hann oftast „nakta“
hægri hönd) voru óumdeilanlegir. Reynslan
af sumaruppfærslunum á Gilbert og Sullivan
á táningsárunum og framhaldspíanónámi hjá
Helen Coates (sem seinna varð einkaritari
hans) var ómetanleg og hleypti honum á fljúg-
andi skeið þegar í upphafi. Hann var hraðlæs-
astur nemenda Fritz Reiners í raddskrár-
lestri, tónminni hans var við brugðið, og hann
hafði næmt auga fyrir kjarna málsins, svo
næmt, að hann komst t.d. upp með að stytta
3. sinfóníu Williams Schumans (með sam-
þykki höfundar), en það greiddi mjög götu
hennar fyrir frumflutning hjá Koussevitzky,
sem fannst lítið til verksins koma í fyrstu.
Það þótti gusta af starfsþreki hans (stökk-
fimi Bernsteins á stjórnandapalli, sem spratt
af einskærri innlifun („The Lenny Leap“),
vakti oft kátínu hljómlistarmanna, meðan
hljóðupptökumenn reyttu hár sitt), og hann
þótti hafa einstakt lag á að telja fólk á sitt
band, enda vinsæll nánast frá fæðingu og
hvarvetna hrókur alls fagnaðar.
Það var því ekki nema von, að margir töldu,
og telja enn, stjórnandahæfileikana sterkustu
hlið Bernsteins, enda þótt hann hafí samið
fyrstu siafóníu sína (Jeremías) þegar 1944.
M.a.s. vinur Bernsteins, tónskáldið Aaron
Copland, virðist hafa hallazt að þessu, og
einnig lærifaðir hans, Koussevitzky. Ferill
Bernsteins á Broadway (fyrsta verkið var
Fancy Free, 1944) brenglaði mat manna á
honum sem „alvarlegu" tónskáldi, enda Bern-
stein sennilega fyrsti bandaríski sinfónistinn
sem samdi „show“-músík. Það hvarflaði að
fáum í þá daga, að skemmtun gæti verið
annað og meira: að gaman og alvara gætu
verið tvær hliðar á sama máli.
★
Segja má, að blessun Bernsteins, fjölhæfn-
in, hafi jafnframt verið bölvun hans. Hann
færðist of margt í fang. En fyrsta ást hans
var leikhúsið, og Ieikhústónlist útheimtir fjöl-
hæfni. Þó að Bernstein hafi fengið nóg af
markaðshyggju Broadways í bili eftir Candide
og West Side Stpry (1955-57), þar sem hann
þurfti að kyngja endalausum kröfum um úr-
fellingar og breytingar (margt af því sem
hann hafði mestar mætur á þótti of háfleygt
fyrir venjulega leikhúsgesti), hélzt hann samt
leikhústónlistarmaður í sér alla tíð, og viður-
kenndi það fúslega. Meðvitað eða ómeðvitað
leitaðist hann við að höfða til sem flestra, en
á hæsta mögulega plani.
Það er spurning, hvort sú afstaða hafi
ekki einnig hangið á spýtunni, þegar Bern-
stein ákvað 1958 að bindast langtímasamn-
ingi sem hljómsveitarstjóri Fílharmóníusveitar
New York, því hann mátti vita, að tími til
tónsmíða yrði fjarska naumur (enda reyndist
það ekki ganga upp að fylgja fordæmi
Gustavs Mahlers og semja í sumarleyfum).
Ofgafyllsta tilraunaskeið módernismans var
einmitt um þær mundir að ganga í garð, með
þeim afleiðingum, að listmúsík samtímans tók
að færast fjær almenningi en nokkru sinni
fyrr.
Fyrir margmiðlara og brúarsmið eins og
Bemstein hefur slíkt ástand vafalftið þótt
miður uppörvandi. Engu að síður lét hann, í
eitt skipti, tilleiðast að nota „lausn tímans",
12 tóna raðtækni Schönbergs og Webems,
nefnilega í 3. og síðustu sinfóníu sinni, Kad-
dish fyrir þul, kór og hljómsveit (1963). Þó
er athyglisvert, að þegar í næsta stærra verki
sínu, Chichester Psalms, snýr hann aftur til
dúrs og molls, og þá fyrir fullt og allt.
Síðan brast á nærri tíu ára þögn (burtséð
frá Mass (Messa, frá 1971), þar til penninn
komst aftur upp úr byttunni með ballettnum
Dybbuk (1974). En þá voru líka famir að
blása mildari vindar á ódáinsvöllum, og harð-
asta bókstafstrúin liðin undir lok. Frá því
„indíánasumri" tónsmíðaferilsins era m.a.
söngleikurinn 1600 Pennsylvania Avenue
(1976), söngvasafnið Songfest fyrir 6 söngv-
ara og hljómsveit (1977), Divertimento fyrir
hljómsveit (1980) óperan A Quiet Place
(1983) og síðasta stærra verkið, Konsert fyr-
ir hljómsveit (1989).
★
Þegar hlustað er á sinfóníur Bernsteins, í
mínu tilviki var það ekki alls fyrir löngu og
reyndar í fyrsta skipti, er sláandi, hversu
mikil einlægni skín út úr þeim. Sú ímynd fór
af Bemstein, að hann væri maður staðar og
stundar, en þrátt fyrir auðfundið leikrænt
yfirbragð er merkilegt, hvað tjáningin ristir
samt djúpt. Fyrir mann sem þegar á unga
aldri komst í náið samband við ógrynni yngri
og eldri tónverka og lærði snemma að þekkja
sundur snilld og sneypu í orkestrun, er ekki
síður merkilegt, hversu sjaldan hann lætur
undan þeirri freistingu að láta hljómsveitar-
effektana draga hlassið, enda þótt tónamálið
sé oftast aðgengilegt og útúrdúralaust.
En kannski er það ekki svo skrýtið. Því
glærari sem hjúpurinn er, því minna er hægt
að fela, t.a.m. rýrt innihald. í beztu verkum
Bernsteins er að finna tærleika og hlýju hug-
sjónamannsins. Auðheyrt er, að hann vill eitt-
hvað með músíkinni: Gleði. íhugun. Réttlæti.
Bræðralag. Frið.
Fyrir 20-30 árum var í tízku að afskrifa
Bernstein'' sem marktækt tónskáld. Svo er
ekki lengur, nema þá í mjög þröngum hópi.
Menn sjá betur nú en áður fyrr, að tjáningar-
máttur er óháður stíl. Enda hafa tónverk
Leonards Bernsteins elzt vel. Þau lifa góðu
lífi, meðan margt af því sem hæst var hossað
er nú gleymt og grafið.
Höfundur er tónlistarmaður.
(Meginheimild: Leonard Bernstein eftir Humphrey
Burton, Faber and Faber, London/Boston 1994.)
Nokkur verk eftir Leonard Bernstein á geisladisk-
um:
(L.B. = Bemstein; + a.höf. = ásamt verkum eftir
aðra höfunda).
Sinf. 1, 2 & 3; Serenaða f. einleiksfiðlu, strengi,
hörpu & slagverk. Fílharm. ísraels o.fl. u.stj. L.B.
Deutsche Grammophon 445 245-2 (2). [ADD frá LP
1978].
Divertimento fyrir hljómsveit [+ a.höf.]. Sinf.hljsv.
Ríkisútv. Bæjaralands u.stj. L.B. [,,live“ uppt. frá
1983; nokkur hóstun]. Hungaroton HCD 12631-2.
Arias and Barcarolles (tvísöngslög og fjórhent
píanó). Kay, Sharp, Barrett, Blier. Koch DDD
37000-2.
Chichester Psalms [+ a.höf.]. Jones, Lundúnasinfón-
íukórinn, Kgl. Fílharm.hljsv. u.stj. Hickox. Pickwick/
RPO DDD CDRPO 7007.
Dybbuk ballett; Mass (Messa). Johnson, Ostendorf,
N.Y. City Ballet hljsv., Titus, Scribner-kórinn, Berk-
shire-drengjak. & rokksveit u.stj. L.B. Sony SM3K
47158 (3).
Candide söngleikur (endurskoðuð lokaútgáfa). Hadl-
ey, Anderson o.fl., Lundúnasinfóníuhljómsv. (LSO)
u.stj. L.B. Deutsche Grammophon DDD 429 734-2
(1989).
On the Town söngl. [ásamt fjölda laga, er klippt
voru úr upphafl. kvikmyndarútgáfunni]. Von Stade,
Daly o.fl. LSO u.stj. Tilson Thomas. Deutsche
Grammophon DDD 437 516-2 (1992).
A Quiet Place ópera [lengri útf. með Trouble in
Tahiti (1951) í miðju]. White, Ludgin o.fl. Útv.
sinf.hljsv. Austurrfkis u.stj. L.B. DDD Deutsche
Grammophon 419 761-2.
West Side Story söngl. On the Waterfront (sinfón-
ísk svíta úr samn. kvikmynd). Te Kanawa, Carreras,
Ho/ne, Troyanos, ónefndur k. & hljsv. frá „on and
off Broadway". DDD Deutsche Grammophon 431
027-2.