Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.1995, Blaðsíða 3

I-Bgprt«r
© [5] [g [q] [u]® g] [l] ® [iui] [0 ig g]
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Forsíðan
Myndin sýnir hluta úr altaristöflu eftir Hall-
grím Jónsson, bónda og smið, sem bjó á -
ýmsum stöðum á Norðurlandi á 18. öld. Ta-
flan er úr Þverárkirkju í Laxárdal, talin mál-
uð 1769 og sýnir Krist ásamt lærisveinunum,
Jóhannesi og Jakob eldri, við síðustu kvöld-
máltíðina. Jón Vídalín konsúll eignaðist töfl-
una og gaf hana Þjóðminjasafni íslands 1910.
Klængur
Þorsteinsson var biskup í Skálholti um miðja
12.öld og hann réðist kannski í mesta stór-
virki sem nokkur íslendingur hefur gert fyrr
og síðar: Að flytja til Islands stórviði og
byggja dómkirkju í Skálholti sem var miklu
stærri en núverandi kirkja. Frá Klængi og
miðaldadómkirkjunni segir Erlendur Sveins-
son kvikmyndagerðarmaður.
Biðin
langa, er heiti á nýrri smásögu eftir Indriða
G. Þorsteinsson. Yrkisefnið er byggt á at-
burði sem átti sér stað á afskektum stað:
Aldraður maður og ungur drengur búa einir
í gömlum torfbæ. I aftakabyl fer maðurinn
til gegninga, en verður úti. Drengurinn er
aleinn í bænum og enginn veit um hann.
Mexíkó
borg er stærsta borg heimsins - þar búa nú
um 20 milljónir manna. Blaðamaður Lesbókar
var þar á ferð og leit á þessa risavöxnu borg
auðlegðar og fátæktar sem á sér blóði drifna
sögu frá því Spánverjar jöfnuðu við jörðu
indíánaborgina Tenochtitlan, sem stóð á sama
stað. '•
HALLGRÍMUR PÉTURSSON
Um Jesu síðu-sár
- Brot úr 48. Passíusálmi -
Gegnum Jesú helgast hjarta
í himininn upp ég líta má,
Guðs míns ástar hirtu bjarta
bæði fæ ég að reyna og sjá.
Hryggðarmyrkrið sorgar svarta
sálu minni hverfur þá.
Þá sjálfur guð á sonarins hjarta
sínum reiðisprota slær,
um heimsins áttar alla parta
út rann svalalindin skær.
Sálin við þann brunninn bjarta
blessun og nýja krafta fær.
Við þennan brunninn þyrstur dvel ég,
þar mun ég nýja krafta fá.
í þessi inn mig fylgsnin fel ég,
fargar engin sorg mér þá.
Sælan mig fyrir trúna tel ég,
hún tekur svo drottins benjum á.
Hjartað mitt er, herrann góði,
hryggilega saurgað mjög.
Þvo þú það með þínu blóði.
Þess af auðmýkt beiði ég.
Vinni mér bót á mæðu og móði
miskunnsemin guðdómleg.
Hjartans innstu æðar mínar
elski, lofi, prísi þig.
En hjartablóð og benjar þínar
blessi, hressi, græði mig.
Hjartans þýðar þakkir fínar
þér sé, gæzkan eilíflig.
Höfundur Passíusálmanna. f. 1614, er talinn eitt af höfuðskáldum þjóðarinnar frá
upphafi og í nútímanum hefur vegur Passíusálmanna síður en svo fariö minnk-
andi. Þeir hafa komið út 60 sinnum á íslenzku og verið þýddir á fjölda tungumála.
Sálmana orti Hallgrímur í Saurbæ á Hvalfjarðarströnd þar sem hann var prestur og
þar lézt hann 1674.
FYRSTA UÓÐ
HEIMSIIMS
Söguljóðið um Gilgamesh er
elsta ljóð heimsins. Það er
fimmtán hundruð árum eldra
en Hómerskviður. Talið er
að þetta ljóð hafi verið vel
þekkt á þriðja árþúsundinu
fyrir Krist. Ljóðið er uppr-
unnið í landinu milli fljót-
anna, Mesópótamíu. Babýlóníumenn fengu
þetta ljóð sem arfleifð og það barst víða um
hinn gamla heim. Eftir að Gamla testamentið
og Hómerskviður verða heimsbókmenntir
virðist þetta ljóð falla úr tísku, gleymast og
jafnvel týnast alveg. En það var endurfundið
á 19. öld og er á ný að taka sinn fyrri sess
meðal bóka sem enginn sæmilega menntaður
maður kemst hjá að kynna sér. Eftir að menn
uppgötvuðu að hluti eða hlutar þessa ljóðs
eru endursagðir í Gamla testamentinu vakn-
aði áhugi manna. Sá áhugi hefur farið vax-
andi vegna hins sígiida yrkisefnis. Mönnum
fínnst að í þessu gamla ljóði sé fjallað um
ástina, dauðann og sorgina á ótrúlega nútíma-
legan hátt. í því birtast dýpri tilfinningar en
í öðrum fornum söguljóðum.
Söguljóðið um Gilgamesh er ort á tímabili
goðsögunnar, en einhvern veginn finnst mér
við lestur ljóðsins að þetta tímabil goðsögunn-
ar sem okkur er sagt að hafi dáið fyrir tvö
þúsund og fimm hundruð árum sé ennþá bráð-
lifandi í nútímamanninum. Enn eru tilfinning-
arnar þær sömu, og vonin um að maðurinn
geti ráðið leyndardóma lífs og dauða. Þessu
ljóði hefur tekist að bijótast gegnum tímam-
úrinn og ná til okkar. Það sýnir hið sammann-
lega gildi menningarinnar. Hið sammannlega
gildi sem gott ljóð getur haft fyrir fjölda
kynslóða og ólík samfélög. Við finnum endu-
róm þessa harmræna ljóðs í verkum margra
stórskálda síðari tíma. Hann er að finna í
verkum Virgils og Dantes. í verkum Sha-
kespeares, þar sem Lér konungur harmar
dauða dóttur sinnar Kordelíu. í Ilionskviðu
þar sem Akkilles harmar dauða vinar síns
Patroklesar og jafnvel í Jobsbók í Gamla
testamentinu. Hér er sviðið alls staðar af-
markað og leikreglur settar. Maðurinn á í
harðri baráttu og hann berst við að komast
út fyrir og upp fyrir sjálfan sig. Hann berst
við að ná markmiði sem hann þráir en ræður
ekki við. Harmleikurinn byijar í veröld þar
sem ógæfan liggur í loftinu eins og lifandi
afl sem þó er hvergi að sjá beinlínis. Við
þetta afl verður hetjan að berjast. Hetjan
verður að hafa kraft og hugrekki til að horf-
ast í augu við hættuna. Og hetjan verður að
lokum að sætta sig við takmarkanir sínar og
þola þau örlög sem henni eru ásköpuð.
Ljóðið um Gilgamesh fannst á ný á 19.
öld. Tveir Englendingar, Austen H. Layard
og George Smith, báðir starfsmenn við Brit-
ish Museum, fundu það á leirtöflum í rústum
Nineveh og Nimrud. Þeir vissu ekki hvað
þeir höfðu fundið fyrr en síðar þegar mönnum
hafði loks tekist að ráða fleygrúnirnar. Það
tókst ekki síst vegna rannsókna annars Eng-
lendings, Henry Rawlinson sem var búsettur
í Bagdad. Hann fann annála Daríusar sem
voru skrifaðir með fleygrúnum á fornpers-
nesku, elamísku og babýlónsku. Rawlinson
byijaði að ráða þessar rúnir í Bagdad og
hélt áfram eftir að hann kom heim til Eng-
lands. Þetta reyndist lykillinn að ráðningu
rúnanna í söguljóðinu um Gilgamesh. Það
varð uppi fótur og fit meðal fræðimanna í
Bretlandi þegar þeir heyrðu fyrst lesið úr
þessu ljóði kaflann um syndaflóðið. Og áhug-
inn hefur farið vaxandi og rannsóknum hefur
verið haldið áfram. Menn komust að því að
frumgerðin er eldri.
Fræðimenn velta fyrir sér hvaða áhrif þetta
ljóð hefur á norræna goðafræði t.d. Völuspá
og sögnina um Ask Yggdrasils. Menn velta
því einnig fyrir sér hvaða áhrif það hefur
haft á gríska ljóðagerð og menningu þjóðanna
fyrir botni Miðjarðarhafsins. Þar var þetta
ljóð alþekkt á öðru árþúsundinu f. Kr. Á þess-
um tíma stóð ljóðagerð með talsverðum blóma
við botn Miðjarðarhafsins og þaðan barst
ljóðagerð til eyjanna á Eyjahafi og loks til
Grikklands. Við vitum ekki hvort íbúar Eyja-
hafsins hafa þekkt ljóðið um Gilgamesh frá
Úrúk. Um það þekki ég engar heimildir. En
ólíklegt þykir mér að kaupmenn og aðrir sem
stóðu í stöðugum ferðalögum um hinn gamla
heim hafi ekki borið með sér söguna um
mestu hetju allra tíma, mánninn sem drepur
sjálfan erkióvininn Húmbaba og naut himins-
ins, eftirlæti ástargyðjunnar (Gyðjan og ux-
inn). Er ekki eðlilegt að halda að ljóðið eins
og trúarbrögðin og hugsunin hafi borist frá
fyrstu ríkjum borgarmenningar vestur til
Krítar, Eyjahafsins og að lokum til Grikkja
og Rómveija.
Enginn veit um hina upphaflegu gerð ljóðs-
ins um Gilgamesh. Vafalítið hefur a.m.k. ein-
hver hluti ljóðsins verið til í munnlegri geymd
áður en letrið var fundið upp og ljóðið skráð.
Sjálfsagt hafa mörg skáld komið að þessu
ljóði, breytt, fellt niður og bætt við. En ljóðið
var þjóðkvæði meðal Babýlóníumanna. Það
verður ekki deilt um það að þetta ljóð er til
mun eldra en Gamla testamentið og Hómers-
kviður. Það er óumdeilanlega fyrsta skráða
ljóð heimsins.
Hins vegar vita menn ekki hvort guðinn
og hetjan Gilgamesh hafi nokkurn timann
verið til. Að vísu er hann skráður sem fimmti
konungur í Úrúk eftir flóðið. Ef sú frásögn
er tekin trúanleg þá ætti konungurinn Gilga-
mesh að hafa verið uppi á þriðja árþúsundinu
f. Kr. Sögur um hann eru yfirleitt ekki trú-
verðugar. Við verðum að athuga að við erum
hér stödd á tímabili goðsögunnar og þar geta
margir hlutir gerst. Sagt er til dæmis að
konungurinn Gilgamesh hafi stjómað ríki sínu
í 126 ár. Hann er sagður hafa reist borgar-
múrana miklu í Úrúk. Sennilega blandast hér
saman, sagnfræði og goðsögn. Sagt er að
móðir Gilgamesh, Ninsún, hafi ekki verið
mennsk.
Gilgamesh fer í langa ferð til að leita að
eilífu lífi á jörðinni. Einn guðanna aumkast
að lokum yfir hann og vísar honum á blómið
dularfulla sem vex á botni fljótsins. Það eitt
býr yfir þeim mætti sem veitir eilíft líf. Það
er ekki alveg ljóst hvers eðlis þessi jurt er í
ljóðinu. En í endursögnum breytist hún í eilífð-
ar smáblóm, lífstréð, tréð eina, sþilningstréð,
heimstréð og Ask Yggdrasils. Á ytra borði
kann þetta að sýnast ólíkur gróður, en allt
þetta býr yfir nákvæmlega sama kynngi-
magni og jurtin dularfulla sem óx í ljóðinu
um Gilgamesh á botni fljótsins. Og höggorm-
urinn er líka á sínum stað eins og í skilning-
strénu og í Aski Yggdrasiis.
Það koma margir aðrir guðir við sögu í
þessu Ijóði. Anú kemur hér við sögu. Súmer-
ar kölluðu hann föður guða og manna. Fjall-
ið eina sem var skapað úr vötnum upphafsins
skiptist í tvo hluta, himininn sem nefndist
An og jörðina sem nefndist Ki. Guðinn Enlil,
stríðsguðinn, stjórnaði jörðinni en Anú ríkti
á himnum. Aðalmusterið í borginni Úrúk bar
nafn hans og var kallað Anúmusterið.
Skýringar á þessu ljóði á ýmsum tungum
eru þegar orðnar töluverðar bókmenntir.
Fræðimenn hafa eins og fyrr segir sýnt fram
á hvernig þetta ljóð tengist norrænni, grískri
og rómverskri goðafræði. Áhrif þess á Gamla
testamentið eru augljós.
En þetta fyrsta ljóð heimsins höfðar ekki
fyrst og fremst til fræðimanna. Það er góður
og myndauðugur skáldskapur sem höfðar í
ótrúlega ríkum mæli til okkar sem nú lifum
árþúsundum síðar. Og enn eru yrkisefni þessa
gamla skálds hin sömu og yrkisefni okkar,
sársaukinn er sá sami og leitin, draumurinn
og vonin eru enn á sínum sþað í tilveru manna
sem eru að sigla inn í þriðja árþúsundið eftir
Krist.
GUNNAR DAL
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8.APRIL 1995 3