Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.1995, Blaðsíða 7

i?£N WiIIikens, Ben Willikens: „Herbergi - tileinkað - Andrea del Sarto“.
Gouache 1982
finna listamenn sem glíma einmitt við hið
andlega og hina guðlegu návist. Þar virðist
ekki vera neinn munur eftir listastefnum.
Með hinu andlega er annars vegar átt við
andann í listinni, þann kraft sem býr í lista-
verki og hefur áhrif á þá sem njóta þess.
Það hlýtur að vera meginmarkmið lista-
mannsins að verk hans búi yfir krafti sem
gefur formum og litum líf. Þetta er eitt atr-
iði þegar rætt er um andann í listinni. Hitt
atriðið er túlkun listamannsins á andanum
í hefðbundinni trúarlegri merkingu. Þá styðst
hann oft við biblíulega texta sem fjalla um
andann.
Hið fyrrnefnda, andann í listaverkinu
sjálfu, hefur Wassily Kandinsky manna best
útlistað í bók sinni um listfræði expressionis-
mans (Um hið andlega í listinni, 1911) og
sagt er frá í sýningarskrá. Hugmyndir hans
um mátt listaverksins standa vel fyrir sínu
enn í dag.
Textar Um Andann
Hvað hið síðarnefnda snertir, andann í
Biblíunni, er um auðugan garð að gresja. I
því efni er fróðlegt að líta til myndlistarhefð-
arinnar og virða fyrir sér helstu myndefni
um andann en þau eru býsna mörg. Eitt hið
algengasta er frásögn Lúkasar um boðun
Maríu. Sú saga hefur reynst myndlistar-
mönnum gjöfull brunnur alla tíð. Lúkas seg-
ir svo frá að Gabríel engiil hafí komið til
Maríu og heilsað henni með orðunum „Heil
vert þú sem nýtur náðar Guðs“ og sagt
henni að hún myndi fæða son og hann ætti
að heita Jesús, hann skyldi sitja á hásæti
Davíðs, þ.e.a.s. verða konungur. Síðan segir
engillinn: Heilagur andi mun koma yfir þig
og kraftur hins hæsta mun yfirskyggja þig.
Fyrir því mun og barnið verða kallað heil-
agt, sonur Guðs... Þá sagði María: Sjá, ég
er ambátt Drottins. Verði mér eftir orðum
þínum. Og engillinn fór burt frá henni.
Sá texti sem tengist hvítasunnunni þó
mest er frásögn Lúkasar í Postulasögunni
af úthellingu andans. Kristnir menn víða að
voru samankomnir í Jerúsalem þegar andi
Guðs kom skyndilega yfir þá: Þá er upp var
runninn hvítasunnudagur, voru þeir allir
saman komnir. Varð þá skyndilega gnýr af
himni eins og aðdynjanda sterkviðris ogfyllti
allt húsið, þar sem þeir (þ.e. lærisveinarnir)
voiv. Þeim birtust tungur, eins og af eldi
væru, er kvísluðust og settust á hvern og
einn þeirra. Þeir fylltust allir heilögum anda
og tóku að tala öðrum tungum, eins og and-
inn gaf þeim að mæla. Orðið sterkviðri á
gríska frumtextanum getur merkt vindur,
andardráttur og andi, það gildir einnig um
merkingu orðsins í hebresku.
Hinn mikli „gnýr af himni“ er greinileg
skírskotun til lýsingar Annarrar Mósebókar
á birtingu boðorðanna á Sínaífjalli. I gnýnum
eru einnig textatengsl við lýsingu Pyrstu
Mósebókar á sköpun heimsins þar sem andi
Guðs sveif yfír vötnunum. En sterkasta vís-
unin er til goðsagnar Fyrstu Mósebókar um
Babelsturninn þegar mennimir ætluðu í of-
metnaði sínum að reisa turn sem næði til
himins og taka stjórn heimsins í sínar hend-
ur. Þá steig Guð niður og ruglaði tungumál
þeirra svo að þeir skildu ekki lengur hver
annan og fóru sundraðir hver sína leið. í
frásögn Lúkasar er dæminu snúið við og
mennirnir skilja hver annan rétt eins og í
árdaga. Nýtt samfélag verður til. Hér er ný
sköpunarsaga að gerast, andi Guðs táknar
hér nýtt upphaf.
ANDY Warhol, Madonna, myndin er
byggð á Sixtínsku madonnu Rafaels.
Hvítasunnan var og er ein af stórhátíðum
gyðinga. Tilefni hennar á tímum Jesú var
einmitt sérstaklega minningin um birtingu
boðorðanna - hvítasunnan átti sér einnig
annað tilefni en það var fyrsta kornuppskera
vorsins. Það sem setur þó sérstakan blæ á
frásögn Lúkasar er hið annarlega eða upp-
hafna ástand lærisveinanna, þeir eru að
nokkru leyti í öðrum heimi, nánast eins og
andinn hrífi þá með sér og opni þeim nýja
vídd sem var þeim áður óþekkt.
Ein frásögn Nýja testamentisins um and-
ann tengist upprisufrásögnunum. Jesús birt-
ist lærisveinunum eftir upprisuna og segir
við þá: Friður sé með yður. Síðan segir að
hann hafi andað á þá og sagt: meðtakið
heilagan anda. Merking þessa atburðar er
dýpri en við fyrstu sýn virðist. Vafalaust
hefur ritandi frásagnarinnar, Jóhannes, haft
í huga goðsögn Fjístu Mósebókar um sköp-
un mannsins þar sem Adam er búinn til úr
leiri jarðar og síðan blæs Guð lífsanda í
nasir honum „og þannig varð maðurinn lif-
andi vera“. Atburðurinn þar sem Jesús and-
ar á lærisveinana er því eins konar önnur
sköpun, það litla samfélag sem fylgir honum
er upphaf nýiTar mennsku.
Loks mætti nefna sérstakt viðhorf hinna
fornu Hebrea til lífsandans eins og það birt-
ist í Davíðssálmum. Þar segir að náttúran
lifi fyrir anda Guðs, Guð gefur skepnunum
anda sinn og þá lifna þær við, þær andast
þegar hann tekur aftur anda sinn. Þannig
skynjaði Hebreinn lífríkið: andi Guðs gefur
því líf. Án anda hans er ekkert líf.
Nokkrir Listamenn
Meðal listamanna sem hafa fengist við
túlkun hvítasunnufrásagnar Lúkasar er
Emil Nolde (1867-1956), einn af frumkvöðl-
um expressionismans. Hann segist hafa ver-
ið gagntekinn af sterkri löngun til þess að
gera myndverk sem næði að túlka „dýptina
í mannlegri tilvist, andann og trúna“.
Árið 1909 málaði hann nokkrar áhrifa-
miklar myndir með biblíulegu myndefni.
Fyrstu myndimar voru „Kvöldmáltíðin" og
ALFRED Hrdlicka, Emmaus, Kvöld-
máltíð, Páskar. 1972.
„Hvítasunnan", síðar komu fleiri. Á árunum
1911 og 1912 gerði hann sérstakan flokk
biblíumynda, alls ellefu myndir. Lýsing Nol-
des sjálfs er til á því þegar hann hóf að vinna
að kvöldmáltíðarmyndinni. Hann segist hafa
málað og málað án þess að vita hvort dagur
var eða nótt og „hvort hann væri maður eða
málari“ eins og hann orðar það. Hvítasunnu-
myndina einkennir mikil litadýrð, m.a. hinn
konunglegi purpuralitur á kyrtli Péturs og
sami litur á eldtungunum. Yfír myndinni
allri hvílir annarlegur og upphafinn blær sem
nær vel anda frásögunnar. Lærisveinarnir
eru einlægir og allt að því barnslegir á svip.
Glíman við hið andlega í listinni kemur
fram á margvíslegan hátt eins og áður er
vikið að. í þeirri glímu þarf listamaðurinn
ekki að binda sig við ákveðna texta, reynsla
hans af návist hins guðlega getur komið
fram á ótal vegu, í biblíulegu myndefni, í
abgtraktlist, í litum, í formum. Þar eru eng-
in takmörk. Fróðlegt er að virða fyrir sér
nokkra samtímalistamenn í þessu samhengi.
Fyrir nokkrum árum var austurríski
myndlistarmaðurinn Alfred Hrdlicka fenginn
til að vinna mikið myndverk fýrir nýja kirkj-
umiðstöð í útborg Berlínar sem heitir Plötz-
ensee. Þarna var áður fangelsi nazista og
aftökustaður. Hrdlicka vann þarna flokk
stórra veggmynda þar sem þjáningin er rauði
þráðurinn, vonin er þó aldrei langt undan.
Aðferð listamannsins er óvenjuleg eins og
meðfylgjandi mynd sýnir. Þemað er Em-
mausfararnir og páskarnir. Lúkas er eini
guðspjallamaðurinn sem segir frá Emmaus-
förunum en það voru tveir lærisveinar Jesú
sem fóru gangandi frá Jerúsalem til þorpsins
Emmaus skammt fyrir utan Jerúsalem að
kvöldi páskadags og þeim var ókunnugt um
upprisuna. Á leiðinni slóst ókunnur maður
í för með þeim og talaði við þá á leiðinni.
Þegar þeir setjast til borðs í Emmaus og
hinn ókunni göngumaður brýtur brauðið
lýkst upp fyrir vinunum tveimur að þessi
maður er enginn annar en Jesús - en þá
hverfur hann þeim sýnum. í myndinni sem
hér birtist er fangi leiddur til aftöku. í lofti
klefans eru kjötkrókar sem voru notaðir við
aftökurnar. Milli glugganna tveggja sem
birtan streymir óhindruð inn um situr einn
fanginn, bjartur eins og ljósið í gluggunum
og brýtur brauð. Skírskotunin til Emmaus
leynir sér ekki.
Annað dæmi um svipað efni er verk þýska
myndlistarmannsins og prófessorsins Ben
Willikens. Þar er reyndar um að ræða mun
meiri tvíræðni en í fyrra dæminu. Willikens
hefur fengist við kvöldmáltíðarþemað á afar
sérstakan hátt og farið þar ótroðnar slóðir.
Hann ólst upp í Austur-Þýskalandi en flutt-
ist með foreldrum sínum til Vestur-Þýska-
lands í stríðslok, þar bjó fjölskyldan í yfir-
gefnu hóteli þar sem hátt var til lofts og
vitt til veggja. Þessi rúmgóðu herbergi koma
fyrir í verkum hans af kvöldmáltíðinni þar
sem hann beitir þeirri aðferð að mála upp
á nýtt gamlar, þekktar kvöldmáltíðarmynd-
ir, en ekkert er eftir af upphaflega myndefn-
inu annað en herbergin sjálf og borðið. Yfír
þessum myndum ríkir annarleg kyrrð og
allt að því ógnvænlegur tómleiki sem vekur
til umhugsunar. Hér hefur hann notað mynd
eftir endurreisnarmálarann Andrea del
Sarto. í fyrstu er tómleikinn yfírþyrmandi
en síðar vekur hin mikla birta til umhugsun-
ar. Það er ekki myfkur fyrir utan heldur
birta sem gæti hæglega verið tákn hinnar
handanlægu návistar. í gullinsniðspunkti
myndflatarins hefur Willikens markað fyrir
staðnum þar sem höfuð Jesú var á málverki
del Sartos. Endurreisnin setti manninn í
miðpunktinn en hér hefur Jesús fengið enn
æðri sess.
Það kemur mörgum á óvart að faðir popp-
listarinnar Andy Warhol, sem er ekki þekkt-
ur fyrir trúarleg verk sín, hafi fengist tals-
vert við trúarleg og reyndar biblíuleg við-
fangsefni. Þekktustu verkin á því sviði eru
gríðarstórar myndir sem hann gerði út frá
hinni frægu kvöldmáltíðarmynd Leonardo
da Vinci í Mílanó. Síðasta verk hans áður
en hann lést árið 1987 var að opna sýningu
á tuttugu kvöldmáltíðarmyndum eftir sjálfan
sig við sama torg og Maríuklaustrið í Mílanó
er sem hýsir hina frægu mynd Leonardos.
Warhol var úkraínskur að uppruna og sótti
reglulega messur í úkraínskri, kaþólskri
kirkju í New York og tók þátt í safnaðar-
starfínu. John Richardson, hinn þekkti
bandaríski listfræðingur, hefur rakið þessi
kirkjulegu tengsl Warhols og jafnframt sýnt
hvernig þau koma fram í myndlist hans. 1
nokkrum bandarískum söfnum eru viðamikl-
ar kvöldmáltíðarmyndir eftir Andy Warhol.
Einnig fékkst hann við Sixtínsku madonnu
Rafaels eins og sjá má á meðfylgjandi mynd.
LOKAORÐ
Dæmi af þessu tagi mætti rekja í það
óendanlega. Hér hefur verið brugðið upp
sýnishornum af einum þætti í myndlist sam-
tímans og reyndar allra tíma, það er þáttur
hins trúarlega í lífí og list. Hin trúarlegu
viðfangsefni hljóta að kalla listamanninn til
sín svo lengi sem hann fæst við dýpri hugs-
anir og tilfinningar mannsins. Það hlýtur
að vera spennandi fyrir guðfræðina að fylgj-
ast með því hvemig listamenn samtímans
túlka reynslu sína í þeim efnum. Sýningin
í Hafnarborg sem opnuð verður um hvíta-
sunnuhelgina er því viðburður sem enginn
ætti að láta framhjá sér fara.
Höfundur er sóknarprestur á Reynivöllum í
Kjós.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. JÚNÍ1995 7