Lesbók Morgunblaðsins - 12.08.1995, Blaðsíða 2

HÓPJJR nemenda Menntaskólans við Sund íáningarstað við Laka.
félagslegum afleiðingum þeirra. Hafa þó gef-
ist ákjósanleg tækifæri, svo sem þegar gosið
á Heimaey leysti tímabundið upp fimm þús-
und manna samfélag og raskaði tilveru fólks
á öllum sviðum. Rannsóknir af þessu tagi
eru mjög mikilvægur liður í að afla þekking-
ar sem gerir kleift að veita fórnarlömbum
náttúruhamfara raunhæfa og skipulega að-
stoð. Áfallahjálp er tiltölulega nýlegt fyrir-
bæri hér á landi og má segja að í þessum
efnum hafi Islendingar verið eftirbátar ann-
arra vestrænna þjóða. En batnandi mönnum
er best að lifa.
HÖRMUNGAR í SKÓLASTOFU
Tvo síðustu vetur hefur verið kennd í
Menntaskólanum við Sund ný valgrein sem
ber nafnið „Náttúruhamfarir og mannlíf".
Þar er fléttað saman ýmsum greinum nátt-
úru- og félagsvísinda auk þess sem sagn-
fræði er veigamikill þáttur. Greinarhöfundar
tóku þátt í námskeiðinu síðastliðinn vetur.
Jarðfræðingur og sagnfræðingur leiða starf-
ið, en námið byggist á fyrirlestrum þeirra
og gesta með sérþekkingu, umræðum, lengri
og skemmri vettvangsferðum og verkefna-
gerð nemenda. Verkefnin voru af ýmsum
toga, s.s. heimildaöflun og söfnun upplýsinga
um Kötlugos og fleira í gagnabanka. Þá voru
nemendur látnir gera áhættumat að gefnum
ákveðnum forsendum, t.d. ef eldgos af stærð-
argráðu Lakagígagossins kæmi upp á Heng-
ilssvæðinu og hvernig bæri að hátta forvarn-
arstarfi gagnvart slíku.
í styttri vettvangsferðunum var m.a. farið
til Almannavarna ríkisins og á Veðurstofu
Islands. Hápunktar vetrarins voru þó tví-
mælalaust tvær vettvangs- og rannsóknar-
ferðir sem farið var í sitt á hvorri önninni.
Á haustönn var farið í ferð um Suðurlandshá-
lendið en sérstök áhersla var lögð á Lakagíga-
svæðið og Skaftárelda.
Næsta haust hefur hópur, sem tekið hefur
að sér framhaldsverkefni í þessu fagi, sett
stefnuna á Grænland og er ætlunin að kanna
nábýli manna við enn harðgerðari náttúru
en hér þekkist. Einnig er fyrirhugað að kanna
hvað í skapgerð inúíta hefur gert þá hæfari
til að lifa þar en t.d. íslendinga.
Frá Lakagígum
TlL LÝÐRÆÐIS
Vettvangsferðir eru til margra hluta nyt-
samlegar. Þá gefst mönnum kostur að kom-
ast í beina snertingu við viðfangsefnið, en
ekki aðeins kynnast því af bókum. Þegar við
horfðum yfir Eidhraunsins ógurlega flæmi,
mesta hraun sem runnið hefur á jörðinni á
sögulegum tíma, fengu tölur og línurit náms-
efnisins nýja vídd og raunverulega merkingu.
Þetta hefur verið gríðarlegt gos! Og svona
stórt gos hlýtur að þeyta upp óskaplegu
magni af gosefnum, engin furða að harðind-
in séu kennd við móðu. En fór móðan víðar
en um ísland? Einhver hafði heyrt minnst á
smávægilegt öskufall í Kína og einhver vand-
ræði í Skotlandi. Voru þá kannski móðuharð-
indi víðar en á Jslandi?
Lausleg athugun á heimildum þegar í
bæinn er komið leiddi m.a. í ljós að Benja-
mín Franklín, sem staddur var í París á tím-
um Skaftárelda, lýsir móðu í lofti sem skygg-
ir á sólina. Af sinni kunnu glöggskyggni gisk-
ar hann á að þessi mengun sé komin frá eld-
gosi á íslandi og nú sé Hekla að láta vita
af sér.
Nánast má telja fullvíst að askan sem
barst upp í háloftin frá Lakagígum hafi orð-
ið til þess að lækka hitastig tímabundið í
Evrópu og jafnvel víðar. (Slík áhrif stórgosa
eru minni nú á dögum þar sem gróðurhúsa-
áhrifin draga úr kólnuninni.) Alkunna er að
ein meginorsök frönsku byltingarinnar var
þrálátur uppskerubrestur og brauðskortur
sem honum fylgdi. Byltingin var öðrum þræði
hunguruppreisn öi’væntingarfullrar alþýðu og
því er óvíst að hún hefði orðið á þessum tíma
og með þessum hætti ef Skaftáreldar hefðu
-ekki komið til. Byltingin sem breytti heimin-
um og opnaði fyrir framrás lýðfrelsisafla sem
skópu réttarríki nútímans var sem sé ræst í
Skaftafellssýslu.
Eru Vestmannaeyingar
BÚNIR AÐ JAFNA SlG
Á Tyrkjaráninu?
Á vorönn var farið til Vestmannaeyja. Eins
og kunnugt er urðu þar miklar hamfarir árið
1973. Björgun íbúa tókst giftusamlega, en
hvað varðar félagslegar afleiðingar eru fleiri
spurningar en svör. Þó má gera ráð fyrir að
svipað gildi um Vestmanneyinga og fólk ann-
ars staðar í heiminum, sem þarf að flýja
heimili sín, að oftast farnist þeim best sem
flytja aftur til baka og því fyrr sem þeir
gera það þess betra.
Flótta frá heimili og búsetu í bráðabirgða-
húsnæði til langs tíma í nýju umhverfi fylgir
gífurlegt álag og óvissa. Væri mjög þarft að
gera fræðilega úttekt á því hvernig Vestman-
neyingar glímdu við þolraun útlegðar og end-
urkomu og þau félagslegu vandamál, sem
óhjákvæmilega skutu upp kollinum, sem og
hvaða lausnir reyndust farsælastar. Slíka
rannsókn hefði að sjálfsögðu verið betra að
gera fyrr, en það er ekki of seint. En gosið
1973 er ekki eina stóráfallið sem hefur dun-
ið yfir eyjarskeggja. Eitt af verkefnum hóps-
ins var að leggja mat á Tyrkjaránið 1627 í
ljósi þeirrar þekkingar sem við höfum á afleið-
ingum hamfara. Þessi sjóræningjaárás á
ýmislegt skylt með meiriháttar náttúruham-
förum. Skyndileg röskun á tilverunni, van-
máttur gagnvart yfirþyrmandi og skyndilegri
ógn, dauðsföll og brottnám (ígildi dauðs-
falla). Eftir situr samfélag sem hefur orðið
fyrir losti og afleiðingar þess geta verið býsna
djúpstæðar og langvinnar, þannig að ekki
er útilokað að bergmál þess sé enn til stað-
ar. Eflaust þykir einhveijum hér vera langt
seilst, en við gleymum því stundum að hugar-
far okkar og líðan á sér djúpar sögulegar
rætur. Nýjar kynslóðir alast upp í andrúms-
lofti og minningu þess sem var.
Rannsóknir á Fórn-
ARLÖMBUM HAMFARA
Eins og hefur komið fram hafa engar rann-
sóknir verið gerðar á félagslegum áhrifum
náttúruhamfara hérlendis. Við verðum því
að styðjast við erlendar rannsóknir við álykt-
un á áhrifum náttúruhamfara á íslenska þjóð-
arsál. Um víða veröld hafa verið gerðar viða-
miklar rannsóknir á viðbrögðum manna við
miklum náttúruhamförum og eftir þær.
Þegar slíkar rannsóknir eru skoðaðar kem-
ur ýmislegt forvitnilegt í ljós. T.d. hrynur
strax goðsögnin um einstæða yfirvegun Vest-
manneyinga gosnóttina frægu. Síst skal gert
lítið úr æðruleysi þeirra og skynsemi við þess-
ar ógnvænlegu aðstæður, en staðreyndin er
sú að það er einfaldlega ekkert einstætt við
það. Alls staðar í heiminum þar sem hamfar-
ir dynja yfir bregst fólk við með áþekkum
hætti. Múgseíjun er mjög sjaldgæf og verður
ekki nema neyðin sé algjör og flóttaleiðir
beinlínis lokaðar. Á slíkum ögurstundum
hugsar fólk skýrt og bregst skynsamlega við
aðsteðjandi háska og margt af því sem við
teljum best í fari manneskjunnar kemur fram,
eins og hetjuskapur, fórnarlund, óeigingirni
og náungakærleikur. Það er hins vegar þegar
hættan er liðin hjá sem áfallið segir til sín.
Rannsóknir á sálrænum eftirköstum náttúru-
hamfara hafa leitt í ljós að fórnarlambið
gengur í gegnum ákveðið ferli sem í stórum
dráttum er svipað hjá öllum. Tekið skal fram
að hér er um nokkra einföldun að ræða og
ef um mannskæðar hamfarir er að ræða eru
einkennin sterkari en ella. Fyrst kemur lost-
ástand sem einkennist af doða og tilfinninga-
legum sljóleika. Oft er reiði fyrsta einkenni
þess að þetta ástand sé að líða hjá. Reiðin
varir ekki lengi, því næst kemur skeið þar
sem menn hugsa mikið um aðra, vanda-
menn, vini, ókunnuga, hvernig reiddi þeim
af? Óeigingirni og umhyggja fyrir velferð
samfélagsins hefur nú yfirhöndina. Þá hafa
menn ríka þörf fyrir að tala um áfallið og í
kjölfar þess hefst skeið mikillar virkni. Þá
fæst útrás fyrir uppsafnaða spennu og menn
sýna oft mikinn dugnað í uppbyggingu þess
svæðis sem orðið hefur fyrir hamförum. Síð-
an fyllast menn gjarnan mikilli reiði og hún
birtist oft í gagnrýni, réttmætri eða órétt-
mætri. Gagnrýnin beinist ekki nauðsynlega
að einhverju sem tengist hamförunum sjálf-
um — hún getur komið fram í kvótaþrasi,
hjónarifrildi eða hveiju sem er. Og það er
þessi reiði sem getur setið í mönnum ævi-
langt og jafnvel framkallað alvarlegt þung-
Iyndi sé hún niðurbæld og engri meðferð beitt.
Sumir þeirra, sem ganga í gegnum þetta
ferli, fá alvarleg geðræn einkenni sem þó eru
oftast læknanleg. Fæstir sleppa alveg við öll
geðræn einkenni. Einnig hefur verið sýnt
fram á að afkomendur fólks sem lendir í
náttúruhamförum er haldið meiri ótta 'en
aðrir við að lenda í þvílíku. Rannsókn sem
gerð var á eftirlifendum fellibyljarins sem
reið yfir borgina Darwin i Ástralíu árið 1974
leiddi í ljós að félagsleg og sálræn vandamál
gátu orðið afar langvarandi. Margir borg-
arbúar þurftu að flytja burt um langa hríð,
Qölskyldubönd trosnuðu og það segir sína
sögu um álagið sem fólk bjó undir, að tíu
árum eftir hamfarirnar voru 50% hjóna sem
þannig var ástatt um skilin.
Þar eins og annars staðar reyndist einna
heilladrýgst að vera um kyrrt ef kostur var
eða flytja aftur til baka við fysta tækifæri
og hefja nýtt líf í gömlu heimahögunum.
Rannsóknin leiddi líka í ljós að þeir sem ekki
gátu, af Ijárhagsástæðum eða öðrum, flutt
aftur áttu enn erfiðari daga en þeir sem
ekki vildu það.
Rannsóknir á börnum bentu til hins sama,
kvíða- og spennueinkenni voru mest hjá þeim
sem ekki komu aftur. Meðal annars má geta
þess að af börnum sem fluttu alfarin af
hamfarasvæðunum vættu 7,6% rúmið, 6,8 %
af börnum sem sneru aftur gerðu það, en
aðeins 2,7 % þeirra sem aldrei fluttu burt.
Þá reyndist ofbeldishneigð barna sem fluttu
í burtu algengari en meðal hinna sem eftir
urðu. Niðurstaðan sem af þessu má draga
er sú, að þeir sem takast á við afleiðingar
hamfaranna og taka virkan þátt í uppbygg-
ingunni að þeim loknum komist að jafnaði
lang best í gegnum áfallið.
Þjóðarsálin
Hvað þá með íslendinga sem oft hafa þurft
að horfast í augu við ógnvænleg náttúruöfl?
Er skapgerð okkar og hegðan ekki mótuð
af þessum áföllum? Þegar á miðöldum voru
íslendingar komnir með það orð á sér að
þeir væru frekar þungir og fáskiptnir. Þeir
voru ekki bara skartbúin glæsimenni, sem
fluttu dýran kveðskap við hirðir konunga og
spaðhjuggu óþjóðalýð sem var að abbast upp
á þá, þó að þeirri mynd sé oftar haldið á
lofti. Snemma þóttu íslendingar svolítið sér-
kennilegir og þungir á bárunni og vel má
vera að sambýlið við harðneskju náttúrunnar
eigi þar dijúgan hlut að máli. Einnig höfum
við þótt með afbrigðum hjátrúarfullir, en
rannsóknir staðfesta að fólk sem starfar eða
lifir við aðstæður þar sem háski er nálægur
hneigist fremur til hindurvitna en þeir sem
búa við öryggi og festu í umhverfinu.
Dæmi um hvernig hamfarir og hjátrú geta
tengst má hugsanlega sjá í álfatrúnni. Menn
kenndu oft æðri verum um það sem aflaga
fór í náttúrunni. Þeir reyndu til dæmis að
komast hjá því að styggja huldufólk og álfa
sem talið var að leyndust í klettum og hólum.
Víða um land eru til svokallaðir álagablettir
sem venjulega eru raktir til huldufólks. Það
er talið boða ógæfu að byggja á slíkum reit-
um. Ekki er ólíklegt að rekja megi tilurð
sumra þessara bletta til einhvers konar nátt-
úrahamfara, s.s. snjóflóða og skriðufalla.
Sögnin af hamförunum hefur þá glatast en
eftir stendur trúin á álagabletti.
HamfarirAf
Manna Völdum
Ljóst má vera að náttúruhamfarir hafa
sett mikinn svip á þjóðarsöguna og reyndar
sögu mannkynsins. Nú er svo komið að okk-
ur stendur meiri ógn af okkur sjálfum en
náttúrunni. Hamfarir af mannavöldum eru
reyndar ekki nýtt fyrirbæri. Allt frá upphafi
landbúnaðar fyrir tíu þúsund árum hefur
skógum verið eytt sem síðan hefur leitt af
sér gífurlega jarðvegseyðingu og hún er enn
meiriháttar vandamál.
í dag stöndum við frammi fyrir fleiri og
og án efa stærri vandamálum en nokkru sinni
fyrr. Frá því iðnbyltingin hélt innreið sína
höfum við dælt gríðarlegu magni af eitri út
í andrúmsloftið, mengað ár og vötn og á síð-
ustu áratugum hefur geislun af völdum kjarn-
orku valdið miklum skaða. Maðurinn hefur
ekki einungis unnið að því ómeðvitað að tor-
tíma sjálfum sér, heldur hefur hann einnig
byggt sér gereyðingarvopn sem gera honum
kleift að þurrka út allt líf á jörðinni á skjót-
virkan hátt. Eðlisfræðingar hafa sýnt fram
á, að jafnvel minniháttar kjarnorkustyijöld
geti leitt af sér gríðarlega kólnun í veðurfari
og myrkur svo mánuðum skiptir — kjarnorku-
vetur gæti orðið hinar endanlegu hamfarir
sem myndu kæfa mestallt líf á jörðinni.
Enginn mannlegur máttur getur komið í
veg fyrir náttúruhamfarir og það verðum við
að sætta okkur við. Á hinn bóginn getum
við ekki og eigum ekki að sætta okkur við
hamfarir sem við sköpum sjálf.
Höfundar eru nemendur í Menntaskólanum við
Sund. Greinin er rituð undir leiðsögn Ástu
Þorleifsdóttur jarðfræðings og Þorgeirs R. Kjart-
anssonar sagnfræðings.
FIMMTUNGUR þjóðarinnar lét lífið í Móðuharðindun- ELDGOS í Vestmannaeyjum 1973. Hamfarir líða hjá,
um í kjölfar Skaftárelda. en eftirköstin geta veríð langvinn.