Lesbók Morgunblaðsins - 12.08.1995, Blaðsíða 7
til að sýna landamerki. Þær
voru líka settar upp á viðeig-
andi stöðum sem eyktarmörk
til að sýna hvað tímanum
leið, því að klukkur komu
ekki til sögunnar hér á landi
fyrr en á síðustu öldum. Af
þessum sökum finnast því
víða um land á fjöllum og
fellum vörður eða vörðubrot
sem bera hinni fornu þriggja
stunda skiptingu dagsins
glöggt vitni, en þrjár stundir
heita eykt hjá fyrri tíðar fólki.
Ef vel er leitað munum við
því geta fundið dagmálavörð-
ur, hádegisvörður, nónvörð-
ur, miðaftansvöður og fleira
í líkum dúr víða um land. Ef
til vill eru margar þeirra
orðnar lágreistar eða jafvel
hrundar af því að þær gegna
ekki lengur neinu hlutverki
og því er ekkert um þær
skeytt, en víða munu örnefn-
in enn vera á sínum stað.
Á KALDADALSVEGI. Prestahnjúkur til vinstri, Þórisjökull til hægri.
leystu vörðurnar af hólmi, en
það var þegar mönnum lærðist
að setja tréstikur meðfram veg-
um og enn síðar grönn plaströr,
máluð í skærum litum.
YÖRÐUR SEM
Dægradvöl
En þó halda menn áfram að
hlaða vörður og oft er það að-
eins gert til skemmtunar. Dæmi
um slíkt sjáum við á Langa-
hrygg sem liggur í 727 m. hæð
yfir sjó og er hæsti staðurinn á
Kaldadalsleið. Þar stansa ferða-
menn gjarna og leggja steina í
vörður sem þar eru fyrir eða
hlaða nýjar. Sama má segja um
vörðu eina mikla eða grjót-
dyngju á Bláfellshálsi við Kjal-
veg. Þar skemmta margir ferða-
menn sér við að bæta nokkrum
steinum við það sem fyrir er,
svo að þetta vörðumannvirki
verður sífellt hærra og gildara
hverju.
Ljósm.:Björn Jónsson.
:jr:-v?. I með ál’i
VORÐUR SEM
MINNISMERKI
BEINAKERLINGAR
Á KJALVEGI. Séð á suðausturhlið Hrútfells, LangjökuIIíbaksýn.
Ljósm.: Grétar Eiríksson, 1986.
Á öllum tímum hafa menn líka hlaðið
vörður sem minnismerki um tiltekna at-
burði, svo að þeir féllu síður í gleymsku.
Eitt gleggsta dæmið um slíkt eru, til dæm-
is, Hallbjarnarvörður sem standa við Kalda-
dalsleið, nokkru norðar en Biskupsbrekka.
Vörður þessar eru hinar stæðilegustu, þótt
aldnar séu. í Landnámu segir frá uppruna
varðanna og kemur þá við sögu Hallbjörn
Oddsson frá Kiðjabergi í Grímsnesi. Hann
fékk fyrir konu Hallgerði dóttur Tungu-
Odds á Breiðabólsstað í Reykholtsdal. þessi
ungu hjón voru um veturinn á Breiðabóls-
stað og var óástúðlegt með þeim.
í fardögum um vorið bjó Hallbjörn flutn-
ing þeirra suður í Grímsnes. Er hann hafði
lagt á hestana, gekk hann til dyngju, þar
sem Hallgerður sat og kembdi hár sitt, en
hún var kvenna best hærð á íslandi ásamt
með Hallgerði snúinbrók, konu Gunnars á
Hlíðarenda. Hallbjöm bað hana upp standa
og fara með sér. Hún sat og þagði. Þá tók
hann til hennar, en hún lyftist ekki og fór
þrisvar á sömu leið. Hallbjöm nam staðar
fyrir henni og kvað vísu. Eftir það snaraði
hann hárið um hönd sér og vildi kippa henni
af pallinum, en hún sat og veikst ekki. Þá
brá hann sverði og hjó af henni höfuðið.
Svo gekk hann út og reið brott. Þeir vom
þrír saman og höfðu tvö klyfjahross. Frændi
Hallgerðar, Snæbjörn galti, reið eftir þeim
við tólfta mann og náðu þeir þeim við hæð-
ir nokkrar. Þeir Hallbjörn fóru á nyrðri
hæðina og vörðust þaðan. Þar féllu þrír
menn af Snæbimi og báðir förunautar Hall-
bjarnar. Snæbjörn hjó þá fót af Hallbirni í
ristarlið. Þá hnekkti hann á hina syðri hæð-
ina og vá þar tvo menn af Snæbirni og þar
féll Hallbjörn. Því eru þrjár vörður á syðri
hæðinni, en fimm á hinni nyrðri. Af þessari
frásögn Landnámu má vera augljóst að
Hallbjarnarvörður voru hlaðnar sem bauta-
steinar yfir þá sem féllu og þá ein fyrir
hvern mann.
Þannig hlóðu menn vörður til minningar
um vígaferli og aðra válega atburði og hef-
ur svo trúlega verið á öllum tímum. En
menn minntust líka merkra og gleðilegra
atburða með því að hiaða vörður. Nægir í
því sambandi að benda á Konungsvörðuna
á Holtavörðuheiði sem hlaðin var til að minn-
ast Norðurlandsferðar Kristjáns konungs
X. og föruneytis hans árið 1936. Einnig
má minna á vörðuþyrpingu sem stendur við
veginn milli ánna Skálmar og Hólmsár á
austanverðum Mýrdalssandi. Staðurinn
heitir Laufskálavarða og fyrrum var það
venja að allir sem þar færu um í fyrsta
skipti skyldu hlaða vörðu sér til fararheilla.
Sagan segir að þarna hafi staðið býlið Lauf-
skálar sem hafi eyðst í Kötluhlaupi fyrir
mörgum öldum. Mörg önnur örnefni í land-
inu eru kennd við vörður. Má benda á Vörðu-
fell á Skeiðum sem dæmi og einnig Fimm-
vörðuháls sem er hálendur íjallshryggur
milli Eyjafjallajökuls og Mýrdalsjökuls.
En þótt vörður væru víða hlaðnar til minn-
ingar um menn og atburði, þá fer það ekki
milli mála að oftast voru þær settar upp
sem vegvísar á hálendisleiðum og annars
staðar, þar sem slík mannvirki voru talin
gagnleg. Fornmenn ferðuðust um hálendið
milli landshluta og lengi fram eftir öldum
þeystu þar um biskupar og aðrir höfðingjar
og embættismenn með flokka sína og fylgd-
armenn. Margir aðrir eins og vermenn,
skreiðarflutningamenn, kaupafólk og fleiri
fóru líka um fjöllin sinna erinda og hélst
svo lengi. En þegar kemur fram á 18. öld
virðist tekið að draga mjög úr slíkum hálend-
isferðum, því að eitt af því sem Landsnefnd-
in 1770 leggur áherslu á til viðreisnar með
þjóðinni er að lagfærðir verði sem flestir
fjallvegir ásamt með ýmsum öðrum sam-
göngubótum. Lítið varð þó úr slíkum fram-
kvæmdum, en víst er að farið var um
Sprengisand árið 1772 í tilraunarskyni og
þá hafði sú leið ekki verið farin um 30 ára
skeið.
Þann leiðangur fór Einar Brynjólfsson á
Stóra-Núpi með föruneyti. í ferðinni rákust
þeir á útilegumanninn Fjalla-Eyvind og
fylgikonu hans Höllu við kofa sinn í Eyvind-
arveri og fluttu til byggða, svo sem frægt
varð. Annars varð lítið úr margri umbótavið-
leitni á 18. öld sakir langvarandi harðinda
og náttúruhamfara sem næstum höfðu gert
út af við þjóðina. Þó komst á árið 1776
skipuleg póstþjónusta og landpóstar tóku
þá að ferðast um byggðir og óbyggðir. Kjal-
vegur hafði alltaf verið fjölfarin leið, en
árið 1780 urðu þar úti þeir bræðurnir Bjarni
og Einar frá Reynisstað og förunautar
þeirra. Hafði sá atburður mikil áhrif á fólk
og tók mjög fyrir ferðir um fjallveginn um
árabil. Alltaf fóru þó einhveijir þar um og
árið 1794 var Sveinn Pálsson læknir þar á
ferð. Lenti hann þá í hinu versta veðri og
villtist. En hann rataði á rétta leið, þegar
hann fann vörður nokkrar í Kjalhrauni sem
vísuðu honum til vegar.
Framtak
Fjallvegafélagsins
Með 19. öld breyttist margt til batnaðar
í landinu og fóru menn þá líka að ferðast
um fjöllin í auknum mæli. Hófst þá talsverð
vakning með mönnum í því skyni að lag-
færa og merkja fjallvegi með vörðum. Árið
1831 var stofnað svonefnt Fjallvegafélag
að frumkvæði Bjarna Thorarensen, síðar
amtmanns. Fékk hann til liðs við sig ýmsa
málsmetandi menn eins og Þorgrím Tómas-
son, skólaráðsmann á Bessastöðum, Ólaf
Finsen, yfirdómara, Bjarna Thorsteinsson,
amtmann á Stapa, og fleiri. Eitthvert fjár-
magn fékk félagið úr opinberum sjóðum,
en félagsmenn lögðu líka mikið fram sjálf-
ir. Markmið félagsins var að auðvelda ferða-
lög og flutninga milli héraða og landshluta
með því að ryðja reiðgötur, byggja sæluhús
og hlaða vörður. Fór þetta vel af stað og
þegar um sumarið 1831 var reist. sæluhús
í Fornahvammi og hlaðnar um 100 vörður
á leiðinni yfir Holtavörðuheiði. Á næstu
árum var rudd leið um Vatnahjalla og merkt
með vörðum. Þar varð kunnust varðan
Sankti Pétur sem enn stendur á brún Hafr-
árdals, innst í Eyjafirði. Með þessari fram-
kvæmd á Vatnahjalla var mönnum auðveld-
uð leiðin suður á Sprengisand sem og á
Eyfirðingaveg norðan Hofsjökuls og af hon-
um suður á Kjalveg. Félagið lét einnig lag-
færa vegi og hlaða vörður á Kaldadal,
Grímstunguheiði og Stórasandi sem og á
Arnarvatnsheiði og víðar. En fljótlega dofn-
aði yfir félaginu og hafði það fyrir nokkru
lagt upp laupana, þegar Bjarni skáld féll
frá árið 1841.
VarðaðarLeiðir
Um Aldamót
En hreyfing komst aftur á þessi mál
undir aldamótin síðustu. Árið 1897 kom
hingað til lands danskur vísindamaður,
Daniel Bruun að nafni, og ferðaðist víða í
því skyni að rannsaka eyðibýli og fleira.
Páll Briem, amtmaður að norðan og austan,
kynntist Daniel þessum og fékk hann til
að kanna vegastæði á nokkrum hálendisleið-
um i ferðum sínum. í framhaldi af því var
Kjalvegur merktur og varðaður sumrin 1898
og 99. Það verk unnu að mestu tveir skag-
firskir bændur, Indriði Árnason á írafelli
og Magnús Jónsson í Gilhaga. Síðan sneru
þeir Páll og Daníel sér að Sprengisandsleið.
Fylgdarmaður Danans, Jón Oddsson, varð-
aði leiðina úr Bárðardal og suður fyrir
Kiðagil sumarið 1901. Á næstu árum var
verkinu haldið áfram og lokið við það um
sumarið 1906. Þessa vörðuhleðslu önnuðust
að mestu Jón Oddsson, Jón Þorkelsson og
Eiríkur Sigurðsson, allir úr Bárðardal. Við
þessa framkvæmd var tæknin komin á svo
hátt stig að þeir félagar höfðu hest og kerru
til að draga saman gijót í vörðurnar.
í framhaldi af þessum samgöngubótum
á helstu hálendisvegunum tóku menn víða
að lagfæra vegi um fjöll og heiðar milli
byggða og þá jafnframt að hressa við gaml-
ar vörður og hlaða upp nýjar. Má í því sam-
bandi benda á leiðina um Mývatns- og
Möðrudalsöræfi sem og Jökuldalsheiði og
marga aðra fjallvegi úti um allt land. Síð-
asta skipulagða stórátakið sem gert var í
því að hlaða vörður á hálendisleiðum var
árið 1922. Þá unnu sumarlangt við að reisa
sæluhús á Hveravöllum og varða Kjalveg
að nýju þeir Halldór Jónsson frá Hrauntúni
í Þingvallasveit, Helgi Sigurðsson, verk-
fræðingur og síðar hitaveitustjóri í Reykja-
vík, og maður að nafni Þorkell Guðmunds-
son. Eitthvað munu menn síðar hafa merkt
leiðir með því að hlaða vörður og gera enn,
þótt brátt kæmi að þvi að ný vegamerki
Að endingu skal nefnd sérstök tegund
af vörðum sem kallaðar voru beinakerling-
ar. Voru þær margar hveijar stórar og
stæðilegar. Slíkar vörður urðu í umræðu
ferðamanna eins konar persónugervingar
kvenna og þá einkum gleðikvenna. Ferða-
mennirnir gerðu gjarna klúrar vísur í orða-
stað þessara beinakerlinga, settu í hrosslegg
eða sauðarlegg og stungu síðan milli steina
í vörðurnar. Slíkar vísur voru sem sé stílað-
ar frá beinakerlingu til þeirra sem síðar
fóru um veginn. Var þetta gert til skemmt-
unar í fásinni þeirra sem fóru um fjöllin.
Nefnd var hér að framan beinakerling á
Sprengisandi og önnur vel þekkt var á Stóra-
sandi og enn ein á Kjalvegi. Þá má geta
um alþekkta beinakerlingu á Smjörvatns-
héiði á Austurlandi og aðra á Þorskafjarðar-
heiði fyrir vestan og að sjálfsögðu ýmsar
aðrar. Um beinakerlinguna á Kili er til vísa
ein sem talin mun vera frá 18. öld, ef ekki
eldri, og hljóðar svo:
Hér er Grettis gamla borg
sem gott er við að una,
em eg hryggur út af sorg
eftir kerlinguna.
Þá má minna á beinakerlingu eina sem
fyrrum stóð á miðri Höfðabrekkuheiði, þar
sem lestamenn og aðrir ferðalangar höfðu
fastan áningarstað. Fyrir munn hennar var
eftirfarandi vísa gerð:
Veri þeir allir velkomner
sem við mig spjalla í tryggðum;
eg get valla unað mér
ein í Qallabyggðum.
En frægust allra þessara kerlinga mun
þó vera Beinakerlingin á Kaldadal, en hún
stendur þar sem talin var hálfnuð leið frá
Þingvöllum til Húsafells. í orðastað þessarar
víðfrægu beinakerlingar varð fyrir margt
löngu þessi staka kveðin:
Sækir að mér sveina val
sem þeir væri óðir;
kúri ég ein á Kaldadal,
komi þið, piltar góðir.
Páll lögmaður Vídalin var ágætt skáld
og skemmti gjarna sér og öðrum með því
að kasta fram beinakerlingarvísum. í alþing-
isferð einni snemma á 18. öld lætur hann
kerlinguna frægu á Kaldadal mæla þessum
orðum til Benedikts varalögmanns Þor-
steinssoriar:
Vicelðgmaður, vinur minn,
veistu laganna skorður.
Ljáðu mér hann Þórodd þinn,
þegar þú riður norður.
Auðvelt væri að halda áfram með að rifja
upp gamlar beinakerlingarvísur sem margar
hveijar eru haglega gerðar. En oft þóttu
þær grófar í meira lagi, svo að best fer á
að láta hér staðar numið að sinni. Breyttir
samgönguhættir á bílaöld og meiri hraði en
fyrrum hafa valdið því að menn nú á tímum
staldra lítt við hjá fornum vörðum á fjallveg-
um og fágætt mun orðið að kveðnar séu
beinakerlingavísur. Þó munu finnast þess
dæmi jafnvel nú á síðari hluta 20. aldar,
svo sem þessi staka sem Gísli Gestsson, er
lengi var starfsmaður við Þjóðminjasafn
íslands, kvað fyrir munn einhverrar beina-
kerlingar fyrir nokkrum áratugum:
Hrellir kellu vol og víl,
valla er góðs að bíða.
Allir kallar aka í bfl,
allir hættir að ríða.
Höfundur er fyrrverandi skólastjóri í
Skógaskóla.
i-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 12.ÁGÚST 1995 7